Güneş ve Ay tutulmaları, birçoğumuzu heyecanlandıran olayların başında geliyor. "Ay'ın bir yüzü her zaman karanlıktır" sözünü mutlaka duymuşsunuzdur. Ay'ın karanlık yüzü, bugün Güneş'e döndü.
Nitekim Güneş tutulması denince hepimizin aklına bazı sorular geliyor. Bunlardan biri de Ay’ın Güneş’in önünü nasıl kapattığı. Bugünkü yazımızda Güneş tutulmasının nasıl gerçekleştiğine ve Güneş’in ışığının nasıl kısıldığına bakacağız.
Öncelikle Güneş tutulmasının ne olduğunu bir hatırlayalım.
Güneş ve Ay tutulmalarının farklı şeyler olduğunu hepimiz biliyoruz. Ancak her ikisinin ortak noktası Ay’ın Dünya’nın çevresindeki dönüşü. Güneş tutulması sırasında Ay, Dünya ve Güneş’in arasında konum alırken; Ay tutulmasında ise Dünya’nın arka tarafında konumlanır.
Peki Ay sürekli etrafımızda dönerken neden her zaman Güneş tutulmasına sebep olmuyor?
Ay’ın Dünya etrafında attığı bir tam tur yaklaşık 1 ay sürüyor. Ancak buna rağmen her ay bir tutulma yaşamıyoruz. Bunun başlıca sebebi, Ay’ın Dünya etrafındaki dönüş şekli.
Yaklaşık 5 derecelik bir açıyla dönen Ay, tam bir çember şeklinde dönmez. Dolayısıyla da Güneş ve Dünya arasına her zaman girmez. Çoğunlukla Dünya’nın Güneş’e dönük kısmının bir miktar altından veya üstünden hareket eder. Bu nedenle de her ay bir tutulma yaşamamış oluruz. Nitekim günümüzde her yıl 2 ila 4 tutulma yaşanabiliyor.
Ancak bu tutulmalar her zaman ve her yerde 'tam' gözlemlenmiyor.
Güneş tutulması tam, halkalı veya parçalı olarak üçe ayrılır. Tam Güneş tutulması, Ay’ın karanlık yüzünü tamamen Güneş’e dönmesi sonucu oluşur. Ay, tam olarak Güneş’in önüne geçtiğinde ise yalnızca ışık saçan bir çember görürüz. Gördüğümüz bu çember ‘Güneş tacı’ olarak da bilinen Güneş’in havayuvarının alevli kısmıdır.
Bu yine Ay’ın ekliptik dönüş yörüngesi sebebiyle her zaman yaşanmaz ve tüm dünyada aynı şekilde gözlemlenmez. Örneğin bizim tam olarak gördüğümüz tutulma, Dünya’nın farklı bölgelerinde parçalı tutulma şeklinde gözlemlenebilir.
Güneş’ten yaklaşık 400 kat daha küçük olan Ay, nasıl oluyor da ışığımızı neredeyse tamamen kesebiliyor?
Bunun için aslında ufak bir perspektif bilgisi yeterli olacaktır. Resim yapanlar veya bir miktar ilgisi olanlar bilir ki perspektifte bir kural vardır: yakındakiler daha büyük, uzaktakiler daha küçük görünür. Şimdi konumuza dönecek olursak; Ay, Güneş’ten yaklaşık 400 kat daha küçük.
Yani Ay ve Güneş'in eşit uzaklıkta oldukları bir senaryoda tam Güneş tutulmasını görmemiz mümkün olmayacaktır. İşte tam da bu noktada, Güneş tutulmasını her zaman tam görmememizin sebeplerimizden biri daha ortaya çıkıyor. Zira Ay, her zaman Güneş’in önünden dönmediği gibi, her zaman aynı uzaklıkla da dönmüyor. Bu noktada da parçalı veya halkalı Güneş tutulmalarını yaşıyoruz.
Parçalı veya halkalı tutulmalara da bir bakalım.
Parçalı tutulma, isminden de anlayacağınız üzere Ay’ın Güneş’in önünü tam anlamıyla kapatmadığı, bir kısmını örttüğü tutulma çeşidi. Eğer Ay, tutulma pozisyonunda Güneş'ten daha uzaktaysa bu sefer de halkalı tutulma meydana gelecektir ve Güneş tam anlamıyla kapanmayacaktır.
Güneş'in tam olarak kapanmadığı bu tutulmalarda Ay, daha Dünya'ya daha yakın, Güneş'ten daha aşağıda veya yukarıda olabilir. Yani tam tutulmanın oluşması için hem Ay'ın hem de Dünya'nın doğru bir pozisyonda olması ve bizim gezegenimizde doğru açıdan tutulmayı izliyor olmamız gerekir.
Ay’ın yörüngesi genişlemeye devam ederse tutulmaların sonu gelebilir.
Bunu aslında hepimiz biliyoruz. Zira Yeni Ay, Dolunay, İlk Dördün, Son Dördün ve Hilal olarak adlandırdığımız görünüşleri Ay’ın yörüngedeki konumundan kaynaklanır. Bir sonraki Güneş tutulmasının ise 8 Nisan 2024 tarihinde gerçekleşmesi bekleniyor. Ancak Ay, gittikçe yörüngesini daha da genişletiyor.
Araştırmalara göre Ay’ın yörüngesi her yıl yaklaşık 3.8 cm daha büyüyor. Bu rakamlar şu an için küçük gibi görünse de zaman içinde gezegenimizden baktığımızda Ay, giderek daha küçük görünecektir. Yani Güneş’in önünü tam anlamıyla kapatması zorlaşacak ve en sonunda Güneş tutulması tamamen tarih olacaktır. Ancak tahminlere göre bunun için önümüzde 600 milyon yıl daha var.
Ay'ın Yeni Ay evresinde gördüğümüz Güneş tutulmaları neredeyse her yıl yaşanıyor olsa da büyük birçoğu Dünya'nın yalnızca küçük bir kısmından görülebiliyor. Bu sebeple eğer bir Güneş tutulmasını görebiliyorsanız, nadir bir ana şahitlik ediyorsunuz demektir.
Kaynaklar: NASA 1, NASA 2, NASA 3, SpacePlace, Exploratorium,
