Dünyamız oluştuğu günden beri büyük toprak kütleleri olan levhalar hareket ediyor. Bu hareket sonucunda yerküremiz yeniden şekilleniyor ve ortaya pek çok farklı jeolojik şekil çıkıyor. Bunlardan bir tanesi ve en ünlüsü de Doğu Afrika’da bulunan Büyük Rift Vadisi olarak adlandırdığımız bölgedir. Büyük Rift Vadisi milyonlarca yıl içerisinde levha hareketleri sonucu büyük bir değişim geçirmiştir.
Binlerce kilometre uzunluğunda olan Büyük Rift Vadis’nin içinde bulunduğu rift sistemi ülkemize kadar uzanmaktadır. Bölgede karşılaştığımız çöküntü aynı zamanda dünyanın en büyük fay hattı olarak da kabul edilmektedir. Diğer bir önemi ise bölgede yapılan kazılarda ilk insanlara dair önemli buluntular elde edilmesidir. Gelin Büyük Rift vadisi nedir, nerede, nasıl oluştu gibi merak edilen sorulara yakından bakalım.
Öncelikle bölgeyi tanıyalım; Büyük Rift Vadisi nedir, nerede?
Doğu Afrika bölgesinde Etiyopya’nın kuzey bölümünden Mozambik’in orta bölümüne kadar uzanan Büyük Rift Vadisi, yaklaşık 6400 kilometre uzunluğundadır. Genişliği 30 ile 100 kilometre arasında değişirken derinliği zaman zaman binlerce metreye kadar inebiliyor. En derin noktası ise yaklaşık 4500 metre.
Kaşif John Walter Gregory tarafından keşfedilen ve adı konulan bölge, aynı zamanda Dünya’nın en büyük fay hattı olarak kabul edilir. Etkisi Kızıldeniz, Batı Şeria, Lübnan, Amik Ovası gibi geniş bir coğrafyaya uzanır. Doğu Anadolu Fay Hattı ve birleştiği Kuzey Anadolu Fay Hattı, Büyük Rift Vadisi’nin sahip olduğu rift sistemine dahildir.
Milyonlarca yıl içinde Büyük Rift Vadisi nasıl oluştu?
Levha tektoniği kuramına bakacak olursak magma sürüklenmesi nedeniyle büyük toprak kütleleri olan levhalar hareket eder. Levhalar hareket sırasında sürekli çarpışır, sıyrılır, uzaklaşır. Bu levhaların yanal sıyırma hareketi yapması sonucu ise rif sistemleri oluşur. Büyük Rift Vadisi de bu tür bir hareketin sonucu olarak oluşmuştur.
Büyük Rift Vadisi oluşum sürecinin günümüzden 30 milyon önce, erken oligosen dönemde başladığı düşünülüyor. Yaklaşık 8 milyon yıl önce de miyosem dönemi sonlarında oluşumu tamamlanıyor. Tabii aslında kesin bir tamamlanmadan söz edemiyoruz çünkü yapılan incelemelerde vadinin hala yılda 1 mm genişlediği görülmektedir.
Büyük Rift Vadisi oluşum sürecinde bölgenin coğrafi yapısı da değişti:
Büyük Rift Vadisi’nin oluşumunun tamamlanmaya başladığı 8 milyon yıl öncesinden başlayarak bölge yükselmiştir. Bu yükselmenin nedeni, rift sistemini oluşturan iki levhanın iki ucundan gerilmesi ve bir kısmının çöküp, bir kısmının yükselmesidir. Yükselmenin diğer bir nedeni ise ısı hareketleridir. Levha hareketine neden olan manto hareketleri aynı zamanda ısı değişimi de yaratır ve toprak kek gibi kabarır.
Büyük Rift Vadisi’nin bulunduğu bölge ekvator boyunca uzandığı için burada normal olarak büyük tropikal ormanlar beklenir. Ancak levha hareketleri kaynaklı olan rift sisteminde toprak yükseldiği için kuraklaşmıştır. Bu nedenle de savan benzeri otlar yoğunluktadır. Daha da ilginç olan söz konusu coğrafi değişim ekosistemi de etkilemiş ve bölgedeki canlı popülasyonu buna göre evrimleşmiştir.
Binlerce kilometrelik rift sistemi, evrimsel süreci değiştirecek kadar güçlü:
Büyük Rift Vadisi’nin kapladığı binlerce kilometrelik alanın yanı sıra bir de etkilediği bir o kadar geniş alanı hesaba kattığımız zaman yalnızca bölgesel değil, küresel bir etki yarattığını da görüyoruz. Bir de insana dair ilk kanıtların bu bölgede olduğunu düşünürsek söz konusu büyük raft sisteminin insanlık tarihini bile etkilediğini söyleyebiliriz.
Bölge oluşumu sırasında yaşanan hem topografik hem de jeolojik değişim, alize rüzgarı ve benzeri hava akımı davranışlarının değişmesine neden oluyor. Yaşanan bu değişim sonrası yalnızca bölgenin değil, çevre bölgelerinde iklimsel yapısı, bitki örtüsü, canlı türleri ve dolayısıyla da tüm ekosistemi değişikliğe uğruyor.
İnsanlığın ilk evi, Büyük Rift Vadisi:
Fransız Maurice Taieb ve Amerikalı paleontolog Donald Johanson, ekipleri ile birlikte 1974 yılında Büyük Rift Vadisi’nin Omo Nehri etrafındaki bölgede bir dizi paleoantropolojik çalışma yürüttüler. 2.4 milyon yıl öncesine kadar uzanan bir dizi kuvars aletin yanı sıra bir iskelet buldular, hem de bir insan iskeleti.
Tabii Lucy adı verilen 3.2 milyon yıl yaşındaki ve 105 cm boyundaki kadın iskeleti tam olarak bir insan değildi. Australopithecus afarensis olarak adlandırılan insana benzer şekilde iki ayaklı insansı bir cinstir. Yine de evrimsel sürecin halkalarından biri olarak kabul edildiği için son derece önemlidir. Omo Bölgesi 1980 yılında UNESCO tarafından Dünya Mirası listesine alınmıştır.
İyi ama Büyük Rift Vadisi neden önemli?
Büyük Rift Vadisi’nin içinde bulunduğu rift sistemi elbette dışarıdan bakıldığı zaman ilk olarak bir doğa harikasıdır. Biraz daha yakından incelediğimiz zaman ekosistemi bakımından benzersiz güzellikler sergiler. Biraz daha yakından baktığımızda ise karşımıza Dünyamızın ve insanlığın gelişimine dair büyük bir kanıt sunar.
İnsanların nerede ortaya çıktığı, nasıl bugünlere geldiği ve neden bugünlere geldiği bilim insanlarının en önemli çalışma konuları arasındadır. Büyük Rift Vadisi’nde bulunan insansı fosiller ve bölgenin ta kendisi, aslında bu tür soruları büyük oranda açıklıyor. Çünkü Dünya ve insan, bir arada gelişmiştir.
Mesela australopithecus afarensis insansısının ortadan kaybolma nedeni belki de Büyük Rift Vadisi’nin levha hareketleri sonucu yükselmesi ve kuraklaşması olabilir. Belki yaşanan kuraklaşma nedeniyle bölgede bulunan insansılar ve diğer canlılar farklı bölgelere göç ederek günümüz ekosistemini oluşturdular. Tüm bunlar geçmişimizi aydınlatan parlak birer fener vazifesi görmektedir.
Peki başka rift sistemi örnekleri var mı?
Sayısız var hem de. Okyanussal ve kıtasal levha sınırları devamlı bir hareket içerisinde. Söz konusu gerilmelere bir de magma ısı hareketleri eklendiği zaman bir yandan kabuklar çatlıyor, bir yandan kırılıyor, bir yandan çöküyor, bir yandan da yükseliyor. Böylece yeni yeni rift sistemleri ve rift vadileri oluşuyor.
Elbette Büyük Rift Vadisi 6400 kilometre uzunluğu ve binlerce metre derinliği ile bugüne kadar oluşmuş en büyük rift sistemidir. Aslında burayı benzersiz yapan, okyanusla buluşmamış olmasıdır. Büyük Rift Vadisi’inden çok daha büyük rift sistemleri aslında okyanus altlarında var. Böyle büyük vadinin oluşmuş olmasının nedeni de zaten deniz ya da okyanusla buluşup suyla dolmamış olmasıdır.
Levha hareketlerinin en etkili sonuçlarından bir tanesi olarak karşımıza çıkan Büyük Rift Vadisi nedir, nerede gibi merak edilen soruları yanıtladık. Dünyadaki değişimlerin insanı da derinden etkiliyor olması aslında şapkayı önümüze alıp düşünmeye başlamamız gereken önemli bir konu.
