Eserleri genel bir janra altında toplamak için bilim kurgu, korku, gerilim gibi temel başlıklar belirlenir. Ancak eserin üreticileri için genel olarak bu başlıkların bir anlamı yoktur ve bu nedenle, zaman içinde alt türler oluşur. En çok alt türe sahip alanlardan biri olan bilim kurgunun alt türlerinden cyberpunk, ilk ortaya çıkışından sonra güçlü bir yükselme gösterdiği için artık bir cyberpunk kültüründen bahseder olduk.
Cyberpunk nedir, nasıl ortaya çıktı gibi soruların yanıtını verebilmek hiç de kolay değil. Çünkü cyberpunk, yalnızca bir tür olmaktan çıkalı uzun zaman oluyor. Cyberpunk için üreticileri bir yana; türün okuyucularının, izleyicilerinin ve oyuncularının da sahip olduğu bir hayat felsefesi demek bu noktada yanlış olmaz. Cyberpunk kültürünün tanımı, ortaya çıkışı; edebiyat, müzik, oyun, film ve dizilerde yarattığı etki bir hayli ilgi çekici.
Cyberpunk nedir?
Temel olarak tanımlamak gerekirse cyberpunk, Türkçe ismiyle siberpunk; distopik bir gelecekte gelişmiş bilim ve teknoloji ile inşa edilmiş kentler arasında geçen hikayelere sahip bir bilim kurgu alt türüdür. Cyberpunk dünyasında bir yanda güçlü teknoloji şirketleri ve onların parayla satın alabildikleri her şey; diğer yanda ise her türlü illegal işlerin yapıldığı, karanlık bir dünya vardır. Elbette, bu dünyanın çatısını kirli siyasiler oluşturur.
Cyberpunk artık yalnızca bir tür değil; bir yaşam tarzı, bir hayat felsefesi ve güçlü bir alt kültürdür. Cyberpunk dünyasında hiçbir otorite sevilmez, havalı markalardan kimse hoşlanmaz, teknoloji hakkında herkes bilgi sahibidir. Öyle ki, sokakta bulunan eşyalarla basit bir hava aracı yapmak işten bile değildir.
Cyberpunk tanımını oluşturan ilk kelime olan “cyber” Türkçede siber olarak kullanılır, teknolojiyi ifade eder ve önüne geldiği kelimenin bilim kurgu boyutunu belirler. İkinci kelime olan “punk” ise kültüre ait kahramanları tanımlar ve onların; uyumsuz, dışlanmış, yabancı, anti-kahraman, suçlu ancak vizyoner oluşlarını ifade eder.
Cyberpunk'ın anlamı: "Yüksek teknoloji, düşük yaşam"
Cyberpunk’ı tanımlamak için kullanılan ifadelerden biri de “Yüksek teknoloji, düşük yaşam” cümlesidir. “Sefil hayat” olarak da çevirebileceğimiz bu cümle, tam anlamıyla cyberpunk türünün yansıttığı ikilemi ifade ediyor. Bir yanda hayal bile edilemeyecek teknolojileri yalnızca zenginlerin elde edebildiği bir dünya, bir yanda hayatta kalma mücadelesi veren bir yığın insan.
Oldukça tanıdık gelen bu dünya yaratımı, türün ilk ortaya çıktığı günden beri gelişen teknoloji ile birlikte dünyanın yavaş yavaş evrildiği hali tanımlıyor. Zaten bir tür olmaktan çıkarak bir alt kültür haline gelmesinin en büyük nedeni de budur. Bir avuç insanın giderek zenginleştiği ancak çoğunluk olan kesimin ise giderek fakirleştiği bir dünya, cyberpunk türünün beslendiği en önemli sosyolojik olgulardan bir tanesidir.
Cyberpunk ortaya çıktığından beri dünyada teknoloji giderek yükselmekte ve yaşam kalitesi giderek düşmektedir. Cyberpunk’ın geçmişin dinamizmi ile günümüzü anlatması ve geleceğin kimler için şekillendirildiğini göstermesinin altında, bu farklılığı cesurca yansıtması yatıyor.
Cyberpunk kültürü nasıl oluştu?
Cyberpunk, yolculuğuna edebi bir alt tür olarak başladı, ancak zamanla pek çok farklı sanat türünü etkileyen bir alt kültür sistemi haline geldi. Cyberpunk terimi ilk kez 1983 yılında Amerikalı yazar Bruce Bethke tarafından kaleme alınan Cyberpunk isimli kısa öykü ile hayatımıza girdi.
Terimin hayatımıza girmesi 1983 yılında olmuş olsa da daha sonra bu türe ait olduğu ifade edilen pek çok eser aslında önceki yıllarda kaleme alınmıştı. Bilim kurgu edebiyatının en önemli isimlerinden biri olarak kabul edilen Amerikalı yazar Philip K. Dick tarafından kaleme alınan, Do Androids Dream of Electric Sheep? (Androidler Elektrikli Koyun Düşler mi?) romanının yayın tarihi 1968 yılıdır.
Söz konusu roman, 1982 yılında Blade Runner ismiyle yönetmen Ridley Scott tarafından sinemaya uyarlanmıştır. Türün sinemaya girişinin ardından edebi üretimler durmamış ve 1984 yılında cyberpunk türünün en önemli isimlerinden, türün babası olarak olarak kabul edilen Amerikalı yazar William Gibson’ın Sprawl üçlemesinin ilk kitabı olan Neuromancer yayımlanmıştır.
Cyberpunk ile ilgili diğer önemli çalışmalar yapan isimler ise Bruce Sterling, Pat Cadigan, Rudy Rucker, John Shirley ve Lewis Shiner gibi yazarlardır. Rudy Rucker, “Cyberpunk yazmaya başladık çünkü bilim kurgudaki statükodan ve toplumdan genel olarak bir hoşnutsuzluğumuz vardı.” diyerek türün doğuşunun nedenini açık bir şekilde anlatır.
William Gibson ise “Anti-kahramanlar için bir yer açmak istedim.” diyerek, cyberpunk kültüründe gördüğümüz kahramanları tanımlıyor. Türün yazarlarından Paolo Bacigalupi, “Bilim kurgu 1980'lerde çıkışsız bir oluğa sıkışmıştı. Gelecek tuhaf ve tehditkârdı ve aynı zamanda garip bir şekilde gerçekti.” diyor. Hızlanan teknolojik gelişmeler ve artık göze batmaya başlayan sınıf ayrımları; bilim kurgu çatısı altında, cyberpunk akımı ile anlatılmaya başlanıyor.
Cyberpunk dünyası her zaman William Gibson’ın "Gelecek zaten burada, sadece eşit bir şekilde dağıtılmamış." sözündeki imkanların varlığı, ancak eşitsiz bir şekilde dağıtılması sorunu üzerine odaklanmıştır. Uzun yıllardır hayatımızda olan cyberpunk akımının günümüzde daha bilinir bir halde gelmesinin en büyük nedeni, bu sorunun giderek daha da can acıtıcı bir hale gelmiş olmasıdır.
Bu rahatsız edici durumun bilgisizlikten kaynaklanmıyor olduğu, basit eşyalarla yüksek teknoloji üreten insanlar üzerinden anlatılır. Cyberpunk eserlerinde buharlı sistemle çalışan bir bilgisayar, içinde kağnıların çalıştığı bir uzay aracı, ameliyatta kullanılan farklı bir kesim aleti, kahve makinesini çalıştıran bir yayın sistemi gibi son derece sıra dışı ancak dahi insanların üretimi olduğu belli olan icatlar görürüz.
“Yüksek teknoloji, düşük yaşam” anlamı tam olarak bunu ifade ediyor. Eğer dünyada var olan bir teknoloji varsa ve bu imkanlar, şartlar sahilinde eşit olarak insanlığa sunulmuyor ise bilginin varlığı sayesinde bu teknoloji kimseden saklanamaz. Bilgiyi alan bir dahi, sefil hayat koşullarında bile teknoloji üretimini sürdürecektir. Cyberpunk aynı zamanda bu yönüyle aklın engellenemez olduğunu da vurgular.
Edebiyatta Cyberpunk:
Cyberpunk türünün doğuşunun edebiyatta başladığını anlatmıştık. Amerikalı yazar Bruce Bethke'nin Kasım 1983 tarihli Amazing Science Fiction Stories dergisinde yayımlanan kısa öyküsü Cyberpunk ile bu terim hayatımıza girmiştir. Terim ile birlikte türün çatısı oluşunca daha önce yazılmış olan bazı romanların da bu türe dahil olduğu görülmüştür.
Edebiyatta cyberpunk her zaman biraz grotesk ve Amerikan olmuştur. Çıkış noktasının Amerika Birleşik Devletleri olduğu düşünüldüğü zaman bu normal bir durum. ABD’nin karmaşık kültüründe kolayca ortaya çıkabilen uyumsuz, yabancı, maço, asi ve bazen sapkın karakterlerin cyberpunk’ın temel kahramanları olması bu nedenledir. Lewis Shiner gibi bazı yazarlar cyberpunk olarak anılmak istemezler. Bunun nedeni de kendilerini alt kültürde görmek istememeleridir.
1980’li yıllarda pek çok örnek ile güçlenen cyberpunk akımı, pek çok akım gibi 1990’lı yıllarda etkin olamamış ve sınırlı sayıda yeni örnek karşımıza çıkmıştır. Çok etkin olmamasına rağmen asla ortadan kaybolmayan ve Richard Kadrey, Kathy Acker, Greg Egan, Kim Newman, Neal Stephenson, Jeff Noon, Jack Womack gibi yazarların eserlerinde kendini gösteren cyberpunk, bugün de bilinirliğini korumayı sürdürmüştür.
Cyberpunk temalı kitaplar:
- Neuromancer - William Gibson
- Kont Sıfır - William Gibson
- Mona Lisa Aşırı Yükleme - William Gibson
- Androidler Elektrikli Koyun Düşler mi? - Philip K. Dick
- Sondan Bir Önceki Gerçek - Philip K. Dick
- Dirilen Öfke - Richard K. Morgan
- Elmas Çağı - Neal Stephenson
- İyi Güzel Muhteşem Yarın - Cory Doctorow
- Değiştirilmiş Karbon - Richard K. Morgan
- Başlat - Ernest Cline
Cyberpunk temasını en iyi yansıtan, ülkemizde de yayımlanmış olan modern ve klasik eserlerden bazılarını listemize aldık. Listedeki eserler cyberpunk temasına sahip kitaplar okumayan yeni başlayan okuyucular için bir rehber niteliğindedir. Listedeki ve farklı yazarların bu temaya sahip daha pek çok eseri bulunmaktadır.
Sinema ve dizilerde Cyberpunk:
Sinema dünyasında cyberpunk akımının, Philip K. Dick’in Androidler Elektrikli Koyun Düşler mi? romanından uyarlanan 1982 tarihli Ridley Scott filmi Blade Runner ile başladığını söyleyebiliriz. Bu noktadan sonra pek çok farklı cyberpunk kitabı farklı zamanlarda, bazen farklı isimlerle sinemaya ve televizyona uyarlandı.
Klasik kitaplar ve bunlardan uyarlanmış filmler dışında cyberpunk teması tartışmalı bir konudur. İçinde cyberpunk esintileri bulunan bir eser tam anlamıyla cyberpunk değildir savunmasını yapanlar ve tam zıttını söyleyenler vardır. Bu nedenle hem edebiyat hem de sinema ve televizyon dünyası için ‘bu yapım cyberpunk türüne aittir’ demek zor olabiliyor.
Örnek vermek gerekirse 1984 kitabı ve filmi, Otomatik Portakal kitabı ve filmi, Terminatör film serisi, Matrix film serisi gibi bilinen kitaplar ve filmler, içlerinde cyberpunk öğeleri taşımalarına rağmen direkt olarak bu türe ait kabul edilmeyebiliyorlar. Bunun nedeni daha önce bahsetmiş olduğumuz cyberpunk kültürünün aykırı yönüdür. Bütünüyle bu başkaldırıyı yansıtmayan eserler tartışmalıdır.
Cyberpunk filmleri ve dizileri:
- Altered Carbon (Dizi - 2018)
- Ghost in the Shell (Animasyon film - 1995)
- Blade Runner (Film serisi - 1982)
- The Matrix (Film serisi - 1999)
- Terminatör (Film serisi - 1984)
- Upgrade (Film - 2018)
- Akira (Animasyon film - 1988)
- Johnny Mnemonic (Film - 1995)
- RoboCop (Film serisi, dizi - 1987)
- Başlat: Ready Player One (Film - 2018)
Listedeki filmler cyberpunk temasına sahip film ve dizileri yeni izlemeye başlayanlar için bir rehber niteliğindedir. Daha önce bahsettiğimiz gibi listedeki filmlerin, uyarlamalar dışında, tam olarak cyberpunk olup olmadığı tartışmaları vardır. Ancak her birinde cyberpunk öğeleri olduğu ve bu kültürün esintilerini taşıdığı açıkça görülüyor.
Oyunlarda Cyberpunk:
Özellikle günümüzde oyun, sinema ve edebiyat dünyalarının iç içe olduğunu hatta birbirlerinden etkilendiklerini söylemek yanlış olmaz. Durum böyle olunca her geçen gün gelişen oyun sektöründe de cyberpunk etkilerini görmek mümkün oluyor.
Cyberpunk 2077 gibi direkt bu türe ait olduğunu duyuran oyunlar dışında içinde cyberpunk türüne ait pek çok öğe bulunduran oyunlar görmek de mümkün. Bu oyunlardan bazıları, Blade Runner gibi, klasik cyberpunk eserlerinden uyarlanarak ya da esinlenerek oluşturulmuştur.
Oyun dünyasında cyberpunk temasını geç gördüğümüzü söyleyebiliriz çünkü okuması ve izlemesi bile keyifli olan bu dünyanın içinde farklı maceralar yaşamak isteyen oyunsever sayısı hiç de az değil. Bu nedenle önümüzdeki yıllarda cyberpunk esintileri göreceğimiz çok daha fazla oyunun piyasada yer alacağı düşünülüyor.
Cyberpunk oyunları:
- Cyberpunk 2077
- Observer – The Year is 2084
- Invisible Inc.
- Deus Ex: Human Revolution
- System Shock 2
- Blade Runner
- Shadowrun: Dragonfall
- Gemini Rue
- Syndicate
- 2064: Read Only Memories
Listedeki oyunların her biri cyberpunk temasına sahip ya da içinde güçlü cyberpunk öğeleri taşıyan oyunlardır. Bilgisayar, oyun konsolu gibi farklı oyun sistemleri için üretilmiş olan bu oyunların farklı sürümlerinde de cyberpunk esintilerine rastlamak mümkün. Listedeki oyunlar cyberpunk temasına sahip oyunları yeni oynamaya başlayanlar için bir rehber niteliğindedir.
Müzikte Cyberpunk:
Cyberpunk’ın yalnızca bir tür değil, bir kültür olduğundan bahsetmiştik. Bu kültürün içine müzik de giriyor. Cyberpunk kültüründen etkilenen pek çok müzisyen, müzik grubu şarkılarındaki sözlerle bu akıma atıfta bulunmuşlar ya da müziklerinde kullandıkları aykırı notalar ile bu dünyanın sesi olmuşlardır.
Cyberpunk temasına sahip müzikler çoğu zaman bu temaya ait bir filmin film müziği olarak ya da bu temaya sahip oyunun oyun müziği olarak yaratılmışlardır. Ancak yine de herhangi bir eserin arka planı için üretilmeden, yalnızca cyberpunk’ın sesi olmak için üretilmiş ve son derece başarılı olmuş birçok şarkı vardır.
Pek çok farklı müzik türünde cyberpunk esintileri görmek mümkün olsa da, sıklıkla rock müzik ve elektronik müzik türü üzerinden cyberpunk temalı şarkılar üretildiğini görüyoruz. Bunun nedeni olarak iki müzik türünün de aykırı ve deneysel çalışmalara açık bir altyapısı olduğu, aynı zamanda cyberpunk dünyasına en yakışan türler oldukları düşünülüyor.
Cyberpunk müzikleri:
- Almost Evil – Infraction
- Revenger – F.O.O.L
- Fall – Matteo Tura
- Augmentation – Lyde
- Suicide – Mascarpone
- Humanity – Max Brhon
- One Shot, One Kill – Varien
- Unbroken – SIERRA
- Left Me For Dead – Rob Dougan
- So Far Away – Lazerhawk
Listedeki müzikler cyberpunk temasına sahip müzikleri yeni dinlemeye başlayanlar için bir rehber niteliğindedir. Elbette, listedeki ve farklı müzisyenlerin cyberpunk temasına sahip ya da esintilerini taşıyan pek çok farklı şarkısı vardır. Bir cyberpunk kitabı okurken fonda çalmasını istediğiniz müzikler, listedekine benzer şarkılardan oluşacaktır.
Bir bilim kurgu alt türü olarak ortaya çıkan ancak kendi kültürünü oluşturarak edebiyat, müzik, sinema, dizi ve oyun dünyalarını da etkileyen bir alt kültüre dönüşen cyberpunk hakkında başlangıç için bilmeniz gerekenleri anlattık. Derin ve içine girdikçe daha da derinleşen cyberpunk hakkında okuyarak, izleyerek, dinleyerek ve oynayarak çok daha farklı düşüncelere sahip olabilirsiniz.
