Hepimizin hayatımızda bir kez olsun “Ben bu anı sanki daha önce yaşadım ya, “ dediği bir an olmuştur diye tahmin ediyorum. Daha önce yaşamadığınızı bildiğiniz bir olayı yaşadığınıza yemin edebileceğiniz kadar gerçekmiş gibi hissettiren bu tuhaf ve esrarengiz olaya ‘Dejà vu’ denir.
Yapılan araştırmalara göre insanların yaklaşık 3'te 2'sinin yaşamları boyunca en az bir defa bu hissi yaşadığı ve çoğunlukla 15-25 yaşları arasındaki kişilerde görüldüğü tespit edilen dejà vu acaba bir hastalık olabilir mi? Bu yazımızda ne olduğu, kimlerde görüldüğü ve sebepleri dahil olmak üzere dejà vuyu sizler için mercek altına aldık.
Dejà vu nedir?
Fransızca’da déj (çoktan) ve voir (görmek) anlamına gelen sözcülerin bir araya gelmesiyle oluşan déjà vu (deja vü), yaşanan bir durum ya da hadiseyi daha evvelden yaşamış, ilk defa gezdiğiniz bir yeri daha önce görmüş ya da ilk kez tattığınız bir yemeği sanki daha önce yemişsiniz hissine verilen isimdir. Koku kadar basit bir şey bile dejà vu olmanıza sebep olabilirken; “Vallahi daha önce de yaşamıştım “ dediğiniz şey hakkında çoğunlukla ayrıntı hatırlamazsınız.
Ayrıca şunu da belirtmek lazım ki, dejà vu yaşamanız için bir şeyi yapışınız ilk seferi olması gerekmiyor. Diyelim ki arkadaşlarınızla toplanıp eğlenmeye çıktınız ve bir eğlence mekanında dans ediyorsunuz. Bu gayet sık sık yapabileceğiniz bir aktivite, değil mi? Ancak birden sanki daha önce orada aynı şekilde, üzerinizde aynı kıyafetler ve etrafınızda aynı insanlarla, aynı müzikte dans etmişsiniz hissine kapıldınız. Bu birden duraklamanıza ve ne olduğunu sorgulamanıza sebep olabilir ama endişeye gerek yok; çünkü şu an sadece bir dejà vu yaşıyorsunuz. Tabii bu durum çok sık yaşanıyorsa, durum biraz değişir.
Dejà vu bir hastalık mıdır?
En başında belirtmeliyiz ki hayır, dejà vu bir hastalık ya da hastalık belirtisi değildir. Epilepsi hastalarında bazen nöbetler eşliğinde yaşansa da, hiçbir sağlık sıkıntısı olmayan insanlarda da olabilen dejà vu; beynin işleyişindeki küçük bir anomaliden kaynaklanmaktadır ve söz konusu hissin zaman zaman ortaya çıkması fiziksel ya da ruhsal bir sorununuz olduğu anlamına gelmez. Fakat bu hissiyat düzenli olarak tekrarlanıyorsa bir anormallik olabilir ve acilen bir doktora muayene olmak gerekir.
Dejà vu kimlerde görülür?
Önceleri; şizofreni, anksiyete bozukluğu ve depresyon gibi rahatsızlıkları olan insanlarda dejà vu’nun nispeten daha sık görüldüğü sanılıyordu. Ama yapılan araştırmalar, bu rahatsızlıklar ile dejà vu’nun herhangi bir ilgisinin bulunmadığını gösterdi.
Yetişkin bireylerde stres, yorgunluk ve benzeri nedenlerden kaynaklanabilen dejà vu, daha ziyade 'epilepsi' hastalarında görülüyor. Nöbet öncesinde, bilinç açıkken ortaya çıkan dejà vu, kişinin daha şiddetli ataklar geçirmesine sebep olabiliyor. Bu nedenle, bilhassa çocukluk ve ergenlik dönemlerinde dejà vu çok sık yaşanıyorsa mutlaka bir doktora başvurulmalı ve epilepsi hastalığı olup olmadığı anlaşılmalıdır.
Dejà vu neden olur?
İlk defa 1876 yılında, Fransız Fizikçi Emile Boiraç tarafından kullanılan 'dejà vu' kavramı; bilim literatüründe ise 1928 yılında, Edward Titchener'in 'Bir Psikoloji Kitabı' adlı eserinde tanımlanmıştır. Dr. Titchener'e göre beyin, deneyime ilişkin kesin bir algı üretmeden önce kısmi bir algı oluşturmakta, bu kısmi algı da dejà vu duygusunun yaşanmasına sebep olmaktadır.
Bir diğer açıklamaya göre ise beynin sağ lobu ile sol lobu milisaniyeden daha ufak bir zaman farkıyla çalışır ve bunun sonucunda da bir olayı bir taraf daha önce algıladığı için, daha geç algılayan taraf bu olayı daha önce yaşamış gibi olur. Yani başka bir deyişle bu olay, sinir aksonlarındaki küçük bir sapmadan kaynaklanır.
Yapılan araştırmalarda elde edilen bulgulara göre, temporal lob krizleri gelmeden hemen önce dejà vu yaşanabilmektedir. Söz konusu yakınlık, nörolojik düzeyde anomoli oluşturacak elektrik akımlarının deja vuya sebep olduğu neticesini güçlendirmektedir. Ayrıca, dejà vunun Alzheimer hastalığının erken tanısında yararlı olabileceği fikri de öne sürülmektedir. Ancak bu teori şu an için doğruluk kazanmamıştır.
Dejà vu, araştırmacılar için üzerine çalışması zor bir konu; çünkü öncesinde ‘Geliyorum!’ diye uyarmadan, birden bire oluyor ve bir o kadar kısa sürede de geçiyor. Bu sebeple de, çoğunluk hafızayla bir ilgisi olduğu konusunda hemfikir olsa da, özellikle genç yetişkinlerde sık sık görülen bu durumun kesin bir açıklaması yok.
Ancak, büyük ihtimalle Matrix’te yaşanan ufak bir hatadan çok daha fazlası olan dejà vunun, neden olabileceğine dair birkaç kabul edilebilir teori de yok değil tabii.
İşte dejà vunun muhtemel nedenleri:
- Bölünmüş algı
- Beyinde meydana gelen minör devre arızaları
- Bir anıyı hatırlama şeklimiz
- Diğer sebepler
Bölünmüş algı
Bölünmüş algı teorisine göre; bir şeyi iki defa görmeniz dejà vuya neden olur.
Bir şeyi ilk görüşünüzde dikkatiniz dağınık olduğu için fark etmemiş ya da sadece gözünüzün ucuyla görmüş olabilirsiniz; ancak beyniniz o şeyi yine de algılar ve ona dair bir anı oluşturur. Yani aslında fark ettiğinizden çok daha fazlasını görmüş olursunuz. Bu yüzden de eğer bir şey, örneğin spesifik bir manzara, ilk seferinde tam ilginizi çekmediyse onu ilk kez gördüğünüze inanabilirsiniz.
Ancak ilk seferini hatırlamadığınız bu manzarayı ikinciye gördüğünüzde, sanki daha önce görmediğiniz bir şeyi gördüğünüzü hatırlıyormuşsunuz hissine kapılarak dejà vu yaşarsınız.
Başka bir deyişle; bir deneyim algınıza ilk girdiğinde tüm dikkatinizi vermediğiniz için iki farklı olay gibi gelir, ama aslında aynı olayın devam eden bir algısıdır. Evet, farkındayız kulağa biraz karışık geliyor olabilir; ancak bütün olay bundan ibaret.
Beyinde meydana gelen minör devre arızaları
Bir diğer teoriye göre de beyniniz ‘hata verdiğinde’ bu, epileptik nöbete benzer bir elektriksel arızaya sebep olur ve bu da dejà vuya yol açar.
Başka bir şekilde anlatmak gerekirse; beyninizin şu anı ve geçmişi kontrol eden kısımları aynı anda çalıştığında beyin hata verir ve dejà vu olursunuz.
Böyle durumlarda beyniniz şimdi olan bir olayı bir ‘anı’ olarak algılar ve o anı daha önce yaşamışsınız hissine kapılırsınız. Bu tarz bir beyin hatası, düzenli olarak tekrarlanmadığı sürece herhangi bir tehlike teşkil etmez.
Bazı uzmanlar ise bir başka beyin arızası çeşidinin dejà vuya neden olabileceğini savunuyor.
Beyin bir bilgi algıladığında bu bilgi genellikle kısa dönem anı deposundan, uzun dönem anı deposuna uzanan bir yol takip eder. Bahsettiğimiz teoriye göre ise bazı durumlarda kısa dönem anılar, uzun dönem anılara kestirme bir yoldan geçiş yapar. Bu durum yaşandığında da, aslında dakikalar önce yaşanmış bir olayı sanki uzun zaman önce yaşanmış gibi algılayabilirsiniz.
Bir başka teori ise gecikmeli algılamaya neyin sebep olabileceğine dair bir açıklama sunuyor.
Gözlemlediğiniz şeyler; duyularınızdan beyninize iki ayrı yol aracılığıyla aktarılıyor; ancak bu yollardan birisi diğerine göre daha hızlı çalışıyor. Ölçülen zaman göze alındığında aşırı derecede önemsiz gözüken bu ufak gecikme; beynimizin tek bir olayı iki farklı deneyim olarak algılamasına sebep oluyor.
Bir anıyı hatırlama şeklimiz
Birçok araştırmacıya göre dejà vunun, anıları belleğe işleme ve hatırlama şeklimizle bir bağlantısı vardır. Colorado Eyalet Üniversitesi psikoloji profesörü ve bir dejà vu araştırmacısı olan Anne Cleary tarafından yürütülen bir araştırma, bu teoriyi destekler nitelikte sonuçlar elde etti.
Araştırmaya göre dejà vu; yeni yaşadığımız bir olayın, daha önceden yaşadığımız ancak hatırlayamadığımız bir olaya benzemesi sonucu verilen bir tepki olabilir. Yani siz o anıyı hatırlayamasanız bile beyniniz daha önce de benzer bir durumun için olduğunun farkındadır.
Bu bilinçaltı süreci açıklayamadığımız bir yakınlık ve benzerlik hissi duymamıza neden olur. Eğer anıyı hatırlayabiliyor olsaydınız ikisi arasındaki bağlantıyı kurar ve büyük ihtimalle de dejà vu olmazdınız. Cleary'e göre bu durum, örneğin bir binanın içi ya da bir manzara gibi belli bir sahneyle, hatırlayamadığımız şey büyük bir benzerlik gösterdiğinde sık sık yaşanır.
Cleary, araştırması sonucunda ulaştığı bu bilgiyi, 2018 yılında yaptığı dejà vuya bağlı önsezi fikriyle alakalı bir diğer araştırmasında da kullandı.
Çok büyük ihtimalle dejà vu yaşadıktan sonra bir sonraki adımda ne olacağını bildiğinizi sandığınız olmuştur; ancak Cleary'nin araştırmasına göre her ne kadar sırada ne olacağını tahmin edebildiğinizden emin olursanız olun, bu mümkün değildir.
Gelin duruma bir de bir Gestalt kuramından bir örnekle bakalım: Yeni işinizin ilk günü. Ofisinize girdiğiniz esnada her şey o kadar tanıdık geliyor ki, birden gelen daha önce orada bulunmuşsunuz hissiyle neye uğradığınızı şaşırıyorsunuz.
Eğer daha önce benzer yerleşim ve mobilya düzenine sahip bir mekanda bulunduysanız yaşadığınız şeyin dejà vu olma olasılığı çok yüksek. Daha önce benzer bir yerde bulunup o anı hatırlayamadığınız için, hayatınızda ilk defa gördüğünüz yeni ofisinizi sanki daha önce görmüşsünüz gibi hissedersiniz.
Diğer sebepler
Dejà vuyu anlamlandırmak adına yapılmış bilim dışı birkaç açıklama daha mevcut.
Bu açıklamalardan birisi ve en çok kabul göreni, dejà vunun daha önceki hayatınızda ya da rüyanızda yaşadığınız bir şeyi hatırlamak gibi, bilimsel bir açıklaması olmayan psişik bir tecrübeyle alakalı olabileceği. Açık fikirli olmak tabii ki de kötü bir şey değil; ancak destekleyici nitelikte herhangi bir delil olmadığı için bu fikir inançtan öteye gidemiyor.
Uzun lafın kısası, bilimin henüz tamamen açıklamayı başaramadığı bir garip olay dejà vu, çok sık tekrar etmediği sürece sağlığınız için bir tehdit oluşturmamakla birlikte hala daha gizemini korumaya devam ediyor. Kim bilir, belki de gerçekten Matrix'te yaşanan bir hatadan ibarettir.
