Fiilde çatı, özne-yüklem ve nesne-yüklem olarak iki ana başlık altında incelenir. Bunların alt başlıkları olması da aslında kafa karıştırıcı unsurlar olur. Özellikle sınavlarda sıklıkla karşımıza çıkan bu konuyu daha anlaşılır hale getirmek, aklınızda kalıcı örnekler bırakmak adına fiilde çatıyı detaylandırdık.
Karışık gibi görünse de aslında basit olan fiilde çatı konusunu incelerken her cümleye ve detaya dikkat etmenizde fayda var.
Fiilde çatı nedir?
Fillin özne ve nesneye göre kazandığı anlama "çatı" denir. Fiilin girdiği biçimi de gösteren çatı, fiillerin özne ve nesne alıp almadıklarına, kim tarafından yapıldığına ve özne ile nesnenin fiilden nasıl etkilendiğine göre farklı gruplara ayrılır.
Fiilde çatı konusuna görselde gördüğünüz ayrım ile başlayarak konuyu daha net anlatabiliriz. Buradaki önemli nokta hangisine neyin geleceğidir.
Etken fiile “kendisi” gelebiliyorken edilgen fiile “başkası tarafından” geliyor. Geçişli fiile ise “onu” gelirken geçişsiz fiile “onu” gelemiyor.
Çatı; fiillerde aranır, nesnelerde aranmaz.
Fiilde çatı konusunda bilinmesi gereken en önemli nokta çatı özelliğinin fiillerde aranmasıdır.
- Arsen eve geldi. (“Geldi” fiildir, çatı aranır.)
- Emir iyi bir öğrencidir. (“Öğrenci” fiil değildir, çatı aranmaz.)
- Elinde 3 tane kalem vardı. (“Vardı” isimdir ve çatı aranmaz.)
- Restorana vaktinden önce vardı. (Buradaki “vardı” fiildir ve çatı aranır.)
Özne-yüklem ilişkisine göre fiiller:
- Etken fiiller
- Edilgen fiiller
- Oldurgan fiiller
- Ettirgen fiiller
Etken fiillere örnek:
Özne, işi kendisi yapar ve cümlelerde özne gerçektir.
- Kitabın arkasını çizdi.
- Tabakları dolaba koydu.
Edilgen fiillere örnek:
İş başkası tarafından yapılır ve özne sözdedir.
- Kitabın arkası çizildi.
- Tabaklar dolaba koyuldu.
Karşınıza çıkacak bir diğer detay. Dikkat edin!
Bazı etken fiillerde, işi “karşılıklı” ya da “birlikte” yapma anlamı vardır. Fiile bu anlamları “-ş” eki katar.
- Toplantı için müdürle yazıştık.
- Çocuklar çizgi filme gülüştüler.
Oldurgan fiiller
Geçişsiz fiiller, “-t, -r, -tır” ekleriyle geçişli hale getirilebilir. Bu fiil türü ise oldurgandır.
- Ağladı (geçişsiz)
- Ağlattı (geçişli)
- Yemek pişti (geçişsiz)
- Yemek pişirdi (geçişli)
Ettirgen fiiller
Ettirgen fiil, geçişli fiil köküne, “-t, -r, -tır” eklerinden bir ya da iki tanesinin gelerek geçişlilik derecesinin arttırılmasıdır.
- Annem evi temizletti.
- Annem evi temizlettirdi.
Nesne-yüklem ilişkisine göre fiiller:
- Nesne alabilen geçişli fiiller
- Nesne alamayan geçişsiz fiiller
- Dönüşlü fiiller
- İşteş fiiller
Geçişli fiillere örnek:
Cümleler "onu" kelimesini alabilir.
- Merve tabağı kırdı.
- Annem yemek hazırlıyor.
Geçişsiz fiillere örnek:
Cümleler "onu" kelimesini alamaz.
- Yemeği suyu taştı.
- Arkadaşı ona kızdı.
Buraya dikkat edin!
Bazı cümlelerde nesne olmasa bile yüklemdeki fiil geçişli olabilir. Böyle fiillerde de yine “onu” kelimesi kullanılabilir.
- Ayşe teyze çok güzel anlattı.
- Sabahtan akşama kadar oturup düşündüm.
Bu iki örneğe de “onu” kelimesi gelebildiği için geçişlidir.
Dönüşlü fiiller
Edilgen fiillerde olduğu gibi dönüşlü fiiller de “-l, -n” ekleriyle oluşturulur. Ancak edilgenden farkı, özne hem eylemi yapar hem de eylemden etkilenir.
- Başarılı olamayınca yarışmadan çekildi.
- Arkadaşım, çalıştığı iş yerinden ayrıldı.
Edilgen ve dönüşlü, aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılmaması gerekir. Edilgen fiillerde özne, sözde öznedir. Dönüşlü fiillerde ise gerçek öznedir.
İşteş fiiller
Fiile gelen “-ş” eki ile eylem, en az iki kişi tarafından karşılıklı ya da birlikte yapılıyorsa “işteş çatılı fiil”dir.
- Babası ile kapıda karşılaştılar.
- Ay sonunda muhasebe ile ödeştiler.
- Barda uzun süre bakıştılar.
Dikkat: Bazı cümlelerin fiilinde “-ş” eki olsa bile işteş fiil sayılmayabilir. Eylemin çoğul eki olması veya topluluk belirten bir kelime sayesinde gerçekleşiyor olması gerekir.
- Kelebekler uçuştu. (işteş fiil değildir)
- Tüm sınıf, sınavı geçmek için haftalarca çalıştı. (işteş fiildir)
Not: Barış, güreş, savaş ve yarış kelimeleri kökleri bakımından işteştir. Bu kelimelerin ek almalarına gerek yoktur.
“Erkan kedisini buldu.” cümlesini ele alalım ve örnek üzerinden anlatalım.
“Erkan” özne, “kedi” nesne ve “buldu” yüklemdir.
Eğer özne-yüklem ilişkisi olursa Erkan kendisi mi buldu yoksa kedi başkası tarafından mı bulundu olarak bakılır. Erkan kedisini kendisi bulduğundan bu fiil etkendir.
Nesne yüklem ilişkisinde ise “Erkan neyi buldu? kedileri buldu. Nesne alabildiği için fiil geçişlidir.
Fiilde çatı konusuyla ilgili çıkmış sorulara ve örneklere göz atalım:
Cevap: C
Sorunun cevabını kısaca bulmak için her cümleye "onu" kelimesini getirebiliriz.
- A) Onu iletti. (geçişlidir)
- B) Onu beğeniliyor. (geçişsiz)
- C) Onu korkuyor. (B seçeneğindeki gibi geçişsiz olması gerekirken geçişli yazılmış. Bu yüzden cevabımız C'dir.)
- D) Onu ilerliyor. (Geçişsiz)
Cevap: D
Diğer tüm seçeneklerdeki eyleme "onu" kelimesi getirilmez. Bu yüzden de doğru cevap D'dir.
''Ben her sabah süt içerim. Onu içerim.''
Cevap: D
Son sorumuzda da yükleme sadece "onu" getirmek yeterlidir. Diğer fiiller geçişsiz iken 4. cümlemizde geçişli fiil vardır.
Örnekleri inceledikten sonra konuyu daha net anlamanız için pratik yapmanızda, bol bol soru çözmenizde fayda vardır.
Türkçede kafanızı karıştıran ve bir türlü aklınızda tutamadığınız konuyu yorumlara belirtirseniz yer vereceğimiz içeriklere katkıda bulunabilirsiniz.
