Tanzimat Dönemi birçok yenilik ve ıslahatın gerçekleştiği bir dönemdi. Modernleşme adına birçok politika Türk tarihinde ilk defa uygulandı. Bu dönem, Osmanlı Devleti’nde ve Türk tarihinde anayasallaşma sürecinin başlangıcı olarak kabul ediliyor.
Sosyal ve kültürel reformların üst üste gerçekleşmesi sanatı da oldukça etkiledi. Bu nedenle fermanın ardından oluşan Tanzimat Edebiyatı iki döneme ayrıldı. 1. Tanzimat Dönemi ve 2. Tanzimat Dönemi olarak adlandırılan bu iki dönem, birbirinden farklı birçok özelliği içerisinde barındırmakta. Tüm farklılıklara rağmen bu dönemler bazı benzer özelliklere de sahip. Gelin birlikte Tanzimat Dönemi nedir, ne zamandı ve nasıl bir dönemdi gibi soruları cevaplayalım ve Tanzimat Edebiyatı ile ilgili bilinenleri inceleyelim.
İçindekiler
En temelden başlayalım: Tanzimat Dönemi nedir?
Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesiyle başlayan Tanzimat Dönemi yeniliklerin, hak ve özgürlük duygularının yoğun olarak yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde birçok hukuksal reform yapıldı ve tüm Osmanlı vatandaşlarına eşit hak ve özgürlükler verildi.
Dönem boyunca Osmanlıcılık ve Batıcılık fikir akımlarının öncülüğünde politikalar geliştirildi. Fransız Devrimi’nin ardından bazı azınlıklar giderek artan ulus devlet istekleriyle Osmanlı’dan bağımsızlarını ilan ettiler. Toprak ve güç kaybının engellenmesi için Osmanlıcılık fikir akımı merkeze alınarak tüm vatandaşlara eşit hak ve özgürlükler verildi. Her ne kadar amaçlanan şey azınlıkların Osmanlı’ya bağlılığını sağlamak olsa da, hedeflenen şeye ulaşılamadı. Azınlıkların çoğu kendini Osmanlı’ya ait hissetmedi.
Tanzimat dönemi ne zamandır?
İçeriğimizin başlarında da bahsettiğimiz gibi Tanzimat Dönemi, Tanzimat Fermanı’nın ilanı ile başladı. 3 Kasım 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı sonrası sosyal ve kültürel açıdan birçok kavram derinden etkilendi.
Bu reform süreci boyunca en çok etkilenen sanat dallarından biri edebiyat oldu. Edebiyatçılar tarafından 2 döneme ayrılan Tanzimat Edebiyatı birbirinden farklı birçok görüşü içinde barındırdı. Birinci dönem 1860’tan 1876’ya kadar, İkinci Tanzimat Edebiyatı Dönemi ise l. Meşrutiyet'in ilanını da kapsayıp 1876’dan 1895’e kadar sürdü. Gelin bu iki edebi döneme daha yakından bakalım.
Bu dönemdeki Tanzimat Edebiyatı'nın özellikleri nelerdir?
1. Tanzimat Edebiyatı döneminin özellikleri:
- Dönemin sanatçıları divan edebiyatını eleştirmelerine rağmen onun etkisinden kurtulamadı.
- Vatan, millet, hak, hukuk, adalet ve özgürlük gibi kavramlar ilk defa edebi eserlerde yerini aldı.
- Batılı anlamda ilk eserler bu dönemde verildi.
- Edebiyatımızdaki roman, modern hikâye, tiyatro, gazete, makale, eleştiri ve anı gibi türlerin ilk örnekleri bu dönemde verildi.
- Edebiyat, toplumu eğitmek ve bilinçlendirmek için bir araç olarak görüldü.
- Sanatçıların çoğu dilin sadeleşmesi gerektiğini dile getirdi fakat dönem içerisinde herhangi bir eyleme geçilmedi.
- Dönemin çoğu yazarı ve şairi aynı zamanda devlet yöneticisiydi. Bürokratlar edebiyatta etkin rol oynadı.
- Klasisizm (Şinasi, Ahmet Vefik Paşa) ve romantizm (Namık Kemal, Ahmet Mithat) edebi akımlarından etkilenildi.
1. Tanzimat Edebiyatı, eski edebiyat özelliklerini eleştirici bir yapıya sahipti. Dönemin politikalarıyla paralel olarak sanatçılar tarafından yenilikçi bir tavır benimsendi. Dönemin en önemli yazarlarından bazıları Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ahmet Mithat Efendi, Şemsettin Sami ve Ahmet Vefik Paşa’dır.
Sanatçılar tarafından birçok edebi türde ilk örneklerin verildiği bu dönemdeki en önemli gelişmelerden biri de ilk özel gazetenin kurulması oldu. Tarihimizdeki ilk özel gazete olan Tercümân-ı Ahvâl, 22 Ekim 1860’ta Agah Efendi ve Şinasi tarafından kuruldu.
Ahmed Vefik Paşa, Ziya Paşa ve Refik Bey'in sık sık bu gazetede yazıları yer aldı. Bu yazılarda Osmanlı toplumunun geri kalma nedenleri ve ülkede olup bitenler tartışılıyordu. Edebi eserlerin de yayımlandığı gazetede, Batılı tarzda ilk Türkçe oyun olan Şinasi'nin Şair Evlenmesi de yazılı bir dizi olarak yayınlamıştı. Gazete, eğitim sistemine sert eleştirilerde bulunan bir yazı sebebiyle Mayıs 1861'de iki hafta süreyle kapatıldı. Bu olay Türk basınında yayın durdurmanın ilk örneği oldu. Tercüman-ı Ahval gazetesi 11 Mart 1866'da yayın hayatına son verdi.
2. Tanzimat Edebiyatı dönemi özellikleri:
- İstibdat (Baskı) Dönemi içinde bulunduğu için edebiyat halktan uzaklaştı. Çoğunlukla elitlere yönelik eserler üretildi.
- Dil önceki dönemin aksine oldukça ağırlaştırıldı.
- Sanat, sanat içindir, görüşü benimsendi.
- Bireysel konulara dönüldü, bireyin iç dünyasını yansıtan eserler yazıldı.
- Tiyatro eserleri okunmak için yazıldı.
- Bu dönemde realizm ve natüralizm baskın akımlar olarak görüldü.
- Gazetecilik, İstibdat Dönemi sebebiyle ilk dönemdeki toplumsal etkisini ve işlevini yitirdi. Siyasal ve toplumsal içerikli yazılar yerini günlük sıradan olaylara bırakır.
- Toplumsal sorunları ele alan makalelerin yerini, edebi amaçla yazılan makaleler aldı.
- Önceki döneme benzer olarak dönem içerisinde hece ölçüsü denendi fakat aruz ölçüsü egemenliğini sürdürmeye devam etti. Divan Edebiyatı nazım biçimlerini tercih eden sanatçıların sayısı azaldı.
- Sanatçılar, "Güzel olan her şey şiirin konusu olabilir." anlayışını savundu. Şiirin konusu olarak bireysel konular ele alındı.
- Birinci Tanzimat Edebiyatı Dönemi’ne göre daha nitelikli eserler üretildi, roman ve öykü gibi türler gelişti.
- Realizm akımının etkisiyle gözleme önem verilmiş, olay ve kişiler daha gerçekçi anlayışla anlatılmıştır.
- Dönemin önemli sanatçıları Nabizade Nazım naturalizmden, Recaizade Mahmut Ekrem ve Samipaşazade Sezai realizmden, Abdülhak Hamit Tarhan ise romantizmden etkilendi.
2. Tanzimat Dönemi Edebiyatı sanatçıları: Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit Tarhan, Samipaşazade Sezai, Nabizade Nazım, Muallim Naci, Direktör Ali Bey ve Ahmet Cevdet Paşa'dır. Öte yandan ikinci dönemde eserler yazan Muallim Naci, bulunduğu dönemdeki Divan Edebiyatı’nın tek destekçisidir.
Dönem boyunca yazılan eserler İstibdat Dönemi sebebiyle toplumsal olaylardan ve sosyal konulardan uzak bir şekilde kaleme alınmıştır.
Tanzimat Dönemi yenilikleri ve ıslahatları nelerdir?
- Islahat Fermanı ilan edildi.
- İl genel meclisleri kuruldu.
- İltizam yolu ile aşar vergisi toplama usulü kaldırıldı ve maliye bakanlığı tarafından toplanması kararlaştırıldı. Bu karar devletin modernleşme sürecini destekleyici bir gelişme oldu.
- Cizye miktarının belirlenmesi işi patrikhaneye verildi.
- Kaime adında ilk kâğıt para basıldı. Bu gelişmeye ek olarak modern bankacılık sistemine yönelik birçok adım atıldı.
- İlk dış borç Kırım Savaşı sırasında o dönemlerde birçok konuda müttefikimiz olan İngiltere’den alındı.
- İlk demiryolu hattı olan İzmir- Aydın hattı kuruldu.
- İlk telgraf okulu açıldı.
- Eğitim bakanlığı kuruldu. Okullar ilk, orta, lise ve yüksekokul olarak kategorize edildi.
- Öğretmen okulları ve bürokrat yetiştirmek için mülkiye mektebi açıldı.
- Okullara ilk defa kız öğrenciler alınmaya başlandı.
- Şer’i kanunların yanında Batılı tarzda kanunlar yapıldı, böylece hukuk sisteminde standardizasyona gidildi.
- İlk defa bir padişah kendi hukukun üstünlüğünü tanıyarak kendi yetkisini kısıtladı.
- Tüm Osmanlı vatandaşlarına özel mülkiyet hakkı tanındı.
Tarihimizdeki modernleşmenin ve reformların en yoğun olarak gerçekleştiği 19. Yüzyıl, içinde birçok açıdan ilkleri barındırmakta. Özellikle Tanzimat Dönemi'nde eğitimde kadınların önünün açılmasından, kuvvetler ayrılığına ve hukukun üstünlüğüne birçok reform yapıldı.
Tanzimat dönemi padişahları kimlerdir?
- I. Abdülmecid (1839 – 1861)
- Abdülaziz (1861 – 1876)
- V. Murad (30 Mayıs 1876 – 31 Ağustos 1876)
- II. Abdülhamid (1876 – 1909)
I. Abdülmecid döneminde, Tanzimat Fermanı ile başlayan Tanzimat Dönemi dört farklı padişahı içinde barındırmaktadır. I. Abdülmecid sonrası tahta geçen Abdülaziz, 30 Mayıs 1876 darbesiyle tahttan indirildi. Darbeciler, akli dengesi yerinde olmamasına rağmen tahta geçirilen V. Murad'ın birkaç aylık yönetiminin ardından Meşrutiyet'i ilan etme şartıyla anlaştıkları II. Abdülhamid'i tahta geçirdi.
II. Abdülhamid 1878’de meclisi kapatıp anayasayı askıya aldı. Böylece İstibdat yani baskı dönemi başlamış oldu. Bu köklü değişimler Türk edebiyatını ve toplumunu sosyal açıdan derinden etkiledi.
Sonuç: Tanzimat Dönemi, Osmanlı Devleti İçin Nasıl Bir Dönemdi?
Türk tarihi boyunca ilk defa bir hükümdar hukukun üstünlüğünü tanıyıp kendi yetkilerini kısıtladı. Tanzimat, bazı tarihçiler tarafından kuvvetler ayrılığının tarihimizdeki ilk örneği olarak görülmektedir.
Bu dönemde modern bir devlet yapısının oluşumu adına birçok adım atıldı, devlet kurumlarının işleyişi sistemleştirildi. Eğitim ve ekonomi alanlarında modern kurumlar, bakanlıklar kuruldu. Tüm Osmanlı vatandaşları hak ve özgürlükler bakımından eşit konuma getirildi. Bununla birlikte yenilik ve ıslahatlardan etkilenen Türk Edebiyatı oldukça gelişti ve modernleşti. Tanzimat’ın edebiyata etkisi iki ayrı döneme ayrıldı, iki ayrı dönemde de edebiyatımıza birçok farklı edebi eser kazandırıldı.
Tanzimat Fermanı ile başlayan bu dönemde azınlıkların Osmanlı’ya bağlanması için birçok reform yapılmasına rağmen bazı azınlıklar ulus devlet isteklerini devam ettirdi. Osmanlıcılık ve Batıcılık fikir akımlarını merkeze alarak oluşturulan politikalar istenilen sonucu beraberinde getiremedi.