Elimizdeki buluntulara göre ilk saat milattan önce 4 binli yıllarda Mısırlılar tarafından icat edildi. Güneş’i kullanarak zamanı gösteren bu sistem zaman içinde gelişti ve pek çok farklı teknikle bugünkü saat sistemi oluştu. Bu süreçte su saati geçişi hızlandırmıştır. Elbette bunlar işlevsel makineler oldukları için her zaman güzel görünmezler, El Cezeri tarafından geliştirilen ve bir sanat eseri olarak kabul edilen filli su saati hariç.
12. yüzyılda El Cezeri tarafından icat edilmiş olan filli su saati, daha önce yapılmış su saatlerine pek de benzemeyen bir mekanizma kullanılmasıyla öne çıkar. Bunun yanı sıra, saatin mekanizması o kadar ince detaylarla süslü ve bu süslerin her biri o kadar anlamlıdır ki kendini dünya sanat ve bilim tarihinin ayrılmaz bir parçası olarak kabul ettirir. Filli su saati nedir, nasıl çalışır, bugün nerede sergileniyor gelin yakından bakalım.
İlk olarak, filli su saati eserinin sahibi El Cezeri kimdir yakından tanıyalım:
1136 yılında bugün ülkemizin Şırnak il sınırları içerisinde bulunan Cizre’de doğan ve 1206 yılında burada hayatını kaybeden İsmâil bin er-Rezzâz el-Cezerî, kısaca El Cezeri; bir alim, mühendis ve mucittir. Kendisinin sibernetiğin ilk adımlarını attığı ve hatta ilk robotu yaptığı düşünülür. Bir rivayete göre Leonardo da Vinci, El Cezeri’nin çalışmalarından ilham almıştır.
El Cezeri, İslamiyet’in Altın Çağı’nda yaşamış ve pek çok uzmana göre bu dönemi altın çağ yapmış isimlerden bir tanesidir. Döneminin çok ilerisinde buluşlara imza atmıştır. Uzmanlara göre kendisi elliden fazla mekanik cihaz icat etmiş, bunların nasıl yapılacağına dair ayrıntılı kılavuzlar yapmış ve fizik alanında benzeri görülmemiş çalışmalara imza atmıştır. En bilinen eserlerinden bir tanesi ise filli su saatidir.
Filli su saatine geçmeden önce, ilham alındığı Hint yapımı su saatinin çalışma sistemini görelim:
Elbette El Cezeri saatin mucidi değildir, ondan binlerce yıl önce bile güneş saati ve su saati mekanizmaları kullanılmaktaydı. Bunlarda arasında Gatika - Yantra olarak adlandırılan Hint yapımı su saati hem mekanik sistemi açısından hem de El Cezeri’ye ilham vermesi açısından son derece önemlidir. Çalışma sistemleri ise bambaşkadır.
Gatika - Yantra su saati yarım küre şeklindedir, dibinde küçük bir delik bulunur ve genel olarak bakırdan ya da Hindistan cevizinden yapılmış bir kaseden oluşur. Büyük bir kazanda yüzen kase yavaşça suyla dolar. Dolup dibe battığı zaman oluşan tepki nedeniyle boşalır ve yeniden yüzeye çıkar. İşte bu süreç bir saatte tamamlanır. Budist ve Hindu tapınaklarda kullanılan Gatika - Yantra su saati, İslamiyet’in bu topraklarda yayılması ile birlikte bazı camilerde de kullanılmaya başlamıştır.
Gelelim asıl konumuza; filli su saati nedir, ne işe yarar?
Filli su saati, El Cezeri tarafından icat edilmiş bir su saatidir. Altın Çağı’nda İspanya’dan Orta Asya topraklarına kadar yayılmış olan İslamiyet’in evrensel yapısını ifade etmek amacıyla yapılmış bir sanat eseri olarak kabul edilir. Eyyûbîler Devleti'nin kurucusu ve ilk hükümdarı olan Selahaddin Eyyubi’yi onurlandırmayı amaçlamaktadır.
El Cezeri, filli su saati üzerinde İslamiyet’in yayıldığı toprakları sembolize etmek amacıyla Hint fili, Mısır’a özgü zümrüdüanka kuşu, Arap figürleri, İran motifleri, Çin ejderhaları gibi figürler kullanmıştır. Bunların ortak noktası, birleştirici güç olarak da Selahaddin Eyyubi’ye yer vermiştir. Filli su saati, Arşimet’in su prensibine bağlı olarak çalışmaktadır.
El Cezeri’nin filli su saati nasıl çalışır?
El Cezeri tarafından geliştirilen filli su saati basit gibi görünen ama oldukça karmaşık detaylarla bezeli ve ilham alındığı Gatika - Yantra su saatinden farklı bir mekanizmaya sahiptir. Filin karnında bulunan havuzda delikli bir kase yüzer. Bu kase yavaşça dolarak hafifçe batar ve yana yatar. Yana yatarken kendisine bağlı olan üç ipi çeker.
Kasenin dolmasıyla çekilen üç çip, tek tek metal toplar salar. Salınan bu toplar, katip figürünü harekete geçirirler. Diğer yandan kase battığında bir ses çıkarır ve zümrüdüanka kuşu kendi etrafında döner. Toplardan bir tanesi Selahaddin Eyyubi figürünü harekete geçirir ve sanki onun emri ile hareket eder gibi görünür.
Kuşun ağzına gelen topun ağırlığıyla ejderha figürü aşağı doğru hareket eder ve bir fil bakıcısı figürü vazoya düşer. Bu düşüş sırasında bakıcının kolu da hareket etmiş ve top vazoya girmiş olur. Bu süreç otuz metal topla tekrarlanır ve her bir topta 30 dakika, yarım saatlik bir süreç tamamlanmış olur.
Filli su saati bir metreden biraz daha uzundu. Yani bu karmaşık bir sistem oldukça küçük bir alanda çalışıyordu. Elbette filli su saati pek de kullanışlı değildi. Günde iki kere kurulması gerekiyordu. Her seferinde metal topların ilk noktaya bırakılması gerekiyordu. Değişen gündüz ve gece saatlerine göre de su seviyesinin korunması son derece önemliydi.
Filli su saatini bir sanat eserine dönüştüren figürler ve işlevleri:
- Zümrüdüanka kuşu her yarım saatte bir ses çıkararak turun tamamlandığını haber verir.
- Kadran, saatin kaç olduğunu gösterir.
- Selahaddin Eyyubi kolunu hareket ettirerek kuş figürünü ortaya çıkarır.
- Kale, tüm süreci başlatan topları saklar.
- Kuş, topları gagasından dışarı salar.
- Çin ejderhası, topu yakalar ve file doğru gönderir.
- Katip, yelkovan görevi üstlenir.
- Fil bakıcısı, turu tamamlayan kol hareketini yapar.
- Delikli kase, saatin zamanlama mekanizmasının temelidir.
Filli su saati nerede sergileniyor?
Günümüzden yüzlerce yıl önce El Cezeri tarafından icat edilmiş olan filli su saatinin orjinali elbette günümüze yalnızca el yazmaları ile taslaklar olarak ulaştı. Pek çok sanatçı bu taslakları esas alarak benzerlerini üretti. Bunlardan en ünlüsü yaklaşık 7 metredir ve Dubai’de bulunan İbn Battûta Alışveriş Merkezi'nde sergilenir. Türk sanatçılar tarafından yapılan versiyonları, ülkemizde açılan sergilerde zaman zaman sergilenmektedir.
El Cezeri tarafından icat edilen ve hem mekanizmasıyla hem de sanatsal değeri ile görenleri kendine hayran bırakan filli su saati nedir, nasıl çalışır gibi merak edilen soruları yanıtlayarak bu önemli eser hakkında bilmeniz gereken detaylardan bahsettik. Filli su saati ile ilgili düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.