Bilimsel kaynakları incelediğimiz zaman Türk adı ile ilk kez milattan önce 3. yüzyıla tarihlenen Çin kaynaklarında karşılaşıyoruz. 6. yüzyıla tarihlenen kaynaklar Türk adını kesinleştirirken 8. yüzyıla tarihlenen Orhun Yazıtları ise Türklerin en eski ve kadim milletlerden bir tanesi olduğunu açık bir şekilde ortaya koyuyor. Binlerce yıllık geçmişe sahip milletimiz tarih boyunca sayısız devlet kurmuş ve dünya tarihinde önemli izler bırakmıştır.
16 büyük Türk devleti kavramı ise ilk kez 1969 yılında haritacı Akib Özbek tarafından ortaya atılmıştır. Nihal Atsız gibi bazı tarihçiler bu devletlerin Türklüğü konusunda bazı şüpheler olduğundan bahsetseler bile Kenan Evren dönemi ile birlikte bu kavram kabul edilir hale gelmiştir. Elbette gerçek sayı çok daha fazladır ancak ilk Türk devletleri arasında 16 büyük Türk devleti son derece önemlidir.
Tarihte kurulan ilk Türk devletlerinden 16 büyük Türk devleti ve özellikleri:
- Büyük Hun İmparatorluğu
- Batı Hun İmparatorluğu
- Avrupa Hun İmparatorluğu
- Ak Hun İmparatorluğu
- Göktürk Kağanlığı
- Avar Kağanlığı
- Hazar Kağanlığı
- Uygur Kağanlığı
- Karahanlı Devleti
- Gazne Devleti
- Büyük Selçuklu İmparatorluğu
- Harzemşahlar Devleti
- Altın Orda Devleti
- Timur İmparatorluğu
- Babür İmparatorluğu
- Osmanlı İmparatorluğu
İlk Türk devleti: Büyük Hun İmparatorluğu
Asya Hun İmparatorluğu olarak da bilinen Büyük Hun İmparatorluğu, Avrasya bozkırlarında Teoman tarafından milattan önce 220 yılında kurulmuştur. Teoman döneminde Doğu Asya’nın büyük bir bölümünü elinde tutmuş, Çinlilere korku salmış ve göçebe bir yaşam sürmüşlerdir. En önemli kağanlarından bir tanesi Mete Han’dır. Milattan önce 58 yılında Çin oyunları nedeniyle dağılmıştır.
Kısa bir ömrü oldu: Batı Hun İmparatorluğu
Büyük Hun İmparatorluğu dağıldıktan sonra bazı Hunlar Çin egemenliği altına girmek isteyince Panu, milattan önce 56 yılında Batı Hun İmparatorluğu’nu kurmuştur. Milattan önce 36 yılında dağılan devletin ömrü kısa olmuştur.
Avrupa’yı şekillendirdi: Avrupa Hun İmparatorluğu
Orta Asya karmaşasından uzaklaşmak isteyen bir grup Türk, atını batıya sürmüş, Doğu Avrupa’nın büyük bir kısımını ele geçirerek 376 yılında Balamir liderliğinde Avrupa Hun İmparatorluğu’nu kurmuştur. Atilla döneminde Avrupa’nın tüm siyasi yapısını değiştiren, Kavimler Göçü’nü başlatan ve Batı Roma İmparatorluğu’nu yıkan Avrupa Hun İmparatorluğu 469 yılında dağılmıştır.
Hazar Denizi kıyılarına hükmettiler: Ak Hun İmparatorluğu
Avarlara bağlı bir grup Türk, 440 yılında bugün Kırgızistan sınırları içerisinde bulunan Isığ Gölü çevresinde Ak Hun İmparatorluğu’nu kurdular. Aksuvar liderliğinde kurulan devlet, Hazar Denizi kıyılarına ve Hindistan’a kadar yayıldı. Ak Hun İmparatorluğu 710 yılında dağıldı.
Türk tarihinin en önemli devleti: Göktürk Kağanlığı
KökTürk Kağanlığı olarak da bilinen Göktürk Kağanlığı, Bumin Kağan tarafından 551 yılında kurulan Ötüken merkezli bir devlettir. Tarihte Türk adını kullanan ilk devlettir. 744 yılında dağılana kadar doğu, batı, birinci, ikinci gibi farklı adlarla anılan pek çok farklı devlet kurulmuştur. Göktürk Kağanlığı, Türk tarihi ve kültürü açısından en önemli devlet yapılarından bir tanesidir.
Bir tür ittifak: Avar Kağanlığı
Öz Türkçe Apar olarak bilinen Avar Kağanlığı I. Bayan tarafından 565 yılında kurulmuş bir devletten ziyade bir tür göçebe ittifakı olarak değerlendirilir. Egemenlik dönemi boyunca Kuzeydoğu Asya’da hüküm sürmüşlerdir. Cermen ve Slav kabileleri üzerinde büyük etki sahibi olmuşlardır. Avar Kağanlığı 835 yılında dağılmıştır.
Musevi Türkler: Hazar Kağanlığı
651 yılında Böri Şad tarafından kurulan Hazar Kağanlığı; Hazar Denizi, Van Gölü, Karadeniz, Kiev, Macaristan gibi geniş topraklara hükmetmiştir. Batı Göktürklerin uzantısıdırlar. Bizans kaynaklarında Hazar değil, Türk olarak bahsedilirler. Çoğu Musevi dinini benimsemiştir. Hazarların bugün pek çok Doğu Avrupa halkının atası olduğu düşünülüyor. Hazar Kağanlığı 983 yılında dağılmıştır.
Göktürklerden sonra en önemli devlet: Uygur Kağanlığı
Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından 744 yılında kurulan Uygur Kağanlığı, Çinliler tarafından Dokuz Klan yani Oğuzlar olarak bilinir. Göktürklerden sonra Türk tarihi ve kültürü için en önemli devletlerden bir tanesi olarak kabul edilir ki zaten Göktürk siyasi yapısının bir uzantısıdırlar. Uygur Kağanlığı 847 yılında dağılmıştır.
İlk Müslüman Türk devleti: Karahanlı Devleti
Orta Asya’daki ilk Müslüman Türk devleti olarak kabul edilen Karahanlı Devleti, Bilge Kül Kadir Han tarafından 840 yılında kurulmuştur. Karlukların bir kolu olan Karahanlıların uzun bir hüküm dönemi vardır ve bu dönem boyunca bölgelerinin hakim gücü olmuşlardır. Karahanlı Devleti 1212 yılında dağılmıştır.
Hindistan’da İslamiyeti yaydılar: Gazne Devleti
962 yılında Alp Tigin tarafından kurulan Gazne Devleti, Afganistan ve Hindistan bölgesinde hüküm sürmüştür. Devlet, Sultan Gazneli Mahmut döneminde altın çağını yaşamış ve sınırlarını genişletmiştir. İslamiyetin Hindistan içlerinde yayılmasını sağlayan Gazne Devleti 1183 yılında dağılmıştır.
Anadolu’unun kapısını Türklere açtı: Büyük Selçuklu İmparatorluğu
Tuğrul Bey tarafından 1040 yılında kurulan Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Haçlı Seferleri sırasında önemli rol oynamıştır. Sultan Alp Arslan döneminde yaşanan Malazgirt Savaşı sonucunda Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır. Büyük Selçuklu İmparatorluğu 1212 yılında dağılmıştır.
İran etkisi vardır: Harzemşahlar Devleti
Harezmşahlar olarak da bilinen Harzemşahlar Devleti, Kutbeddin Muhammed tarafından 1097 yılında Orta Asya’nın Harezm bölgesinde kurulmuştur. İran etkisinin ve geleneklerinin görüldüğü bir Türk devletidir. Bölgesinde hakim bir güç olan Harzemşahlar Devleti 1231 yılında dağılmıştır.
Cengiz Han’ın torunu tarafından kuruldu: Altın Orda Devleti
Moğol İmparatoru Cengiz Han’ın torunlarından biri olan Batu Han tarafından 1236 yılında kurulan Altın Orda Devleti, Orda olarak adlandırılan yönetimlerden en güçlüsüdür. İlk zamanlar Gök Orda olarak anılan devlet, Berke Han döneminde İslamiyeti benimsemiş ve hem İlhanlılarla hem de Bizanslılarla mücadele etmiştir. Altın Orda Devleti 1502 yılında dağılmıştır.
Türk Rönesansı: Timur İmparatorluğu
Emir Timur tarafından 1368 yılında kurulan Timur İmparatorluğu hem Türk - İran geleneklerine hem de Türk - Moğol devlet ve askeri yapısına sahiptir. Türkistan’da kurulan en büyük Türk devletlerindendir. Pek çok tarihçiye göre Türk dünyası bu dönemde kendi Rönesansını yaşamıştır. Timur İmparatorluğu 1501 yılında dağılmıştır.
Hindistan’da Türk hakimiyeti: Babür İmparatorluğu
1526 yılında bir Çağatay Türkü ve Timur hanedanı üyesi olan Babür Şah tarafından kurulan Babür İmparatorluğu, Türk - Moğol geleneklerine sahiptir. Hindistan’ın büyük bir bölümüne hakim olmuştur. Şah Cihan döneminde Tac Mahal yaptırılmıştır. Babür İmparatorluğu 1858 yılında dağılınca bölge İngilizlerin kontrolüne geçmiştir.
En uzun ömürlü Türk devletlerinden: Osmanlı İmparatorluğu
Büyük Hun İmparatorluğu’ndan sonra en uzun süre hüküm süren Türk devleti olan Osmanlı İmparatorluğu, 1299 yılında Osman Gazi tarafından küçük bir beylik olarak kurulmuş ve önce devlet, daha sonra da büyük bir imparatorluk haline gelmiştir. Türk ve İslam dünyasının en önemli devleti olan Osmanlı İmparatorluğu 1922 yılında dağılmıştır.
Ve elbette Türkiye Cumhuriyeti:
Osmanlı İmparatorluğu’nun işgal edilmesinin ardından Mustafa Kemal Paşa liderliğinde başlatılan Kurtuluş Savaşı sonrası işgalciler kovulmuş ve Anadolu topraklarında 29 Ekim 1923 tarihinde cumhuriyet ilan edilerek Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur. Türkiye Cumhuriyeti, binlerce yıllık kadim Türk tarihi ve kültürünü sürdüren gerçek anlamda bağımsız kalmış az sayıdaki Türk devletinden bir tanesidir.
Binlerce yıllık kadim bir tarihe sahip olan milletimiz tarafından tarihte kurulan ilk Türk devletlerinden 16 büyük Türk devletini listeledik ve kısaca bu devletlerin öne çıkan özelliklerinden bahsettik. Uzmanlar tarafından temel bir sınıflandırma yapılsa da aslında tarihte Türkler tarafından kurulmuş daha pek çok beylik, devlet ve imparatorluk vardır.
