Maddenin üç hali olan katı, sıvı ve gaz ısıya maruz kaldıklarında veya ısı kaybettiklerinde hal değişimleri yaşayabiliyorlar. Örneğin, buzluğun kapağını açtığınızda ani ısı görmesiyle birlikte ortama buharın yayılması gibi örnekler, maddenin hal değişimine verilebilecek en güçlü örneklerden bir tanesi. Bugün ise maddenin hal değişimlerinden olan kırağılaşma ve süblimleşme nasıl olur sorusunu yanıtlayacağız. Aslında günlük hayatımızda sıklıkla gördüğümüz hal değişimleri, gördüğümüzden daha fazla detaya sahip.
İlk olarak, kırağılaşma nedir?
Süblimleşme ve Kırağılaşma örnekleri vermeden önce, bu terimlerin ne anlama geldiğini bilmemiz gerekiyor. Kırağılaşma, özetle maddenin ısı değişimi ile hal değiştirmesine verilen isimdir. Mesela, gaz halinde bulunan bir madde düşünün. Bu madde ısı vermesi ile birlikte sıvı hale geçmeden katılaşırsa, bu duruma kırağılaşma durumu deniliyor. Maddenin ani ısı değişimi ile gaz halinden direkt katı hale geçmesi, kırağılaşma ile birlikte geri süblimleşme olarakta adlandırılabiliyor.
Peki kırağılaşma nasıl olur, nasıl gerçekleşir?
Kırağılaşma, gaz halinde bulunan bir maddenin direkt olarak katı haline dönüşmesiyle gerçekleşir. Kırağılaşma için basit bir örnek vermemiz gerekirse, kış döneminin sabah saatlerinde dışarı çıktığınızda, çevrenizdeki ağaç yapraklarının veya otomobillerin tavan kısımlarının buzla kaplandığını fark edeceksiniz. Bu buzlar, havadaki gazın soğuk nedeniyle direkt olarak katıya dönüşmesiyle birlikte meydana geliyor. Yani, kısaca havadaki aşırı soğuk nedeniyle kırağılaşma meydana geliyor.
Madde, doğru koşullara ulaştığında gaz halinden katı haline geçiyor. Çoğunlukla sırayla gerçekleşmesi gereken bu durum, çoğu zaman kırağılaşma gibi durumları da yaratabiliyor.
Kırağılaşma örnekleri:
- Soğuk sabahlarda havadaki su buharının, yapraklarda veya otomobillerin üst kısımlarında görüldüğü gibi buz haline dönmesi
- Isıtılarak meydana getirilen iyot gazının soğuk cama temas ettiğinde katılaşması
- Çimlerin üzerinde oluşan kristal parçaları
- Sanayilerde metallerin üzerinin gazdan katıya geçen malzemeler ile kaplanıyor olması
- Ani sıcaklık değişimi ile dolu ve kar yağışları
Kırağılaşmaya verebileceğimiz en temel örnekler, yukarıdaki listeden ibaret. Kırağılaşma durumunun en temel örneği, sabah soğuk havalarda buharın katılaşarak ağaç yaprakları ve otomobillerin üst kısmına, camlarına buz olarak yapışması durumu. Bununla birlikte, kırağılaşma örnek verebileceğimiz birçok alanda meydana geliyor.
Maddenin bir diğer hal değişimi: Süblimleşme nedir?
Süblimleşme ise, kırağılaşmanın tam olarak tersidir. Kırağılaşmayı hatırlayacak olursak, gaz halindeki maddenin direkt olarak katıya dönüşmesine kırağılaşma adını vermiştik. Süblimleşme ise, bu tepkimenin tam olarak tersine verilen isimdir. Yani, katı olan bir maddenin ısıtılarak sıvı hale geçmeden direkt olarak gaz meydana çıkarmasına ise süblimleşme adını veriyoruz. Kırağılaşma durumunda da olduğu gibi, süblimleşme durumunda madde asla sıvıya dönüşmez. Direkt olarak katı halden, gaz haline hızlıca dönüştürülür.
Süblimleşme olayının gerçekleşmesi için maddenin ısı alması gerekmektedir. Süblimleşme durumu esnasında madde ısı vermez. Yani, kimya dalında da söylememiz gerekirse süblimleşme olayı endotermik bir olay olarak bilinmektedir.
Süblimleşme nasıl olur, nasıl gerçekleşir?
Süblimleşme, endotermik bir olaydır. Kırağılaşma ise bunun tam tersi, ekzotermik bir olay. Endotermik, kimya dalında ısı alan anlamına gelirken ekzotermik ise ısı veren anlamına geliyor. Süblimleşme olayı, tamamiyle katı bir maddenin ısı alarak direkt gaz haline dönüşmesiyle meydana geliyor. Madde ısı alarak gaz haline dönüşmeden önce sıvı hale dönüşüyorsa bu süblimleşme olayına örnek verilemez. Süblimleşme ve kırağılaşma olayları, direkt olarak maddenin katı ve gaz halleri arasında gerçekleşen tepkime durumlarıdır.
Maddelerin hal geçişlerinin olduğunu hepimiz biliyoruz. Katıdan sıvıya, sıvıdan gaza, gazdan sıvıya, sıvıdan katıya olmak üzere maddenin birçok hal değişimi bulunuyor. Bu hal değişimlerinin de kendilerine göre adlandırılmaları mevcut. Katıdan gaza dönüşmesinin süblimleşme veya gazdan katıya dönüşmesine ise kırağılaşma denilmesi gibi.
Süblimleşme örnekleri:
- Doğada bulunan en zehirli maddelerden bir tanesi olan arsenik, ısıya maruz kaldığı zaman buharlaşarak gaz haline döner
- Doğamızda oldukça az olarak bulunan iyot, ısıtıldığında gaz haline dönüşür.
- Evlerimizde kullandığımız naftalin, ısıya maruz kaldığında süblimleşerek gaz haline döner
- Kuru buzun ısı gördükten sonra gaz haline dönmesi
- Derin dondurucunun kapağını açtığınızda, ortama dağılan buhar
Süblimleşme olayına yukarıdaki örnekleri verebiliriz. En yakın örneği görmek isterseniz, evinizde bulunan buzluğun kapağını açın ve mutfağınıza dağılan buharın süblimleşme sonucu meydana çıktığını fark edebilirsiniz. Veyahut günümüzde görsel şölenlerde sıklıkla kullanılan kuru buzların, saklama kabından çıkarıldıktan sonra ortama fazlasıyla buhar salgıladığını da göreceksiniz. Bunlar, süblimleşme olayına verebileceğimiz en temel örnekler diyebiliriz.
Kırağılaşma ve süblimleşmenin birbirinden farkları nelerdir?
Kırağılaşma ve süblimleşmenin farkları nedir diye merak ediyorsanız, aslında iki hal değişimi de birbirinin tam tersi olarak bilinmektedir. Mesela, yukarıda verdiğimiz örneklerde de olduğu gibi maddenin gaz halinden katı haline direkt olarak geçmesi kırağılaşma olarak bilinir. Süblimleşme ise, bunun tam tersi olarak maddenin katı halinden ısıya maruz kalarak tekrardan gaz haline dönüşmesine verilen adlandırmadır. Kırağılaşma ekzotermik bir olay olarak bilinirken, Süblimleşme olayı ise endotermik bir olay olarak bilinir.
İkisini ayırmak, aslında her ne kadar zor gibi görünse bile oldukça basittir. Madde katıdan gaza dönüşüyorsa süblimleşme, gazdan katıya dönüşüyorsa kırağılaşma olarak gayet kısa bir şekilde özetleyebiliriz. Yukarıda verdiğimiz örneklerden bazılarını siz de evde gerçekleştirerek, kırağılaşma ve süblimleşmeye örnek deneylerinizi hiçbir tehlikeye maruz kalmadan gerçekleştirebilirsiniz. Ama elbette, deneyinizi gerçekleştirirken size ve çevrenize zarar verecek maddelerden kaçınmanız gerektiğini söylemeden geçmeyelim.
Sizler için kırağılaşma ve süblimleşme nedir, örnekleri nelerdir sorularını ele aldık. Kırağılaşma örnekleri ve bununla birlikte kırağılaşmanın tam tersi olan süblimleşme örneklerini de merak ediyorsanız, temel maddeleri ile sizler için yukarıda listeledik. Eğer kimya dersi görüyorsanız veya geçmiş eğitim hayatınızda kimya dersi gördüyseniz, kırağılaşma ve süblimleşme hallerine az da olsa hakim olabilirsiniz. Sizler kırağılaşma veya süblimleşmeye nasıl örnekler verirdiniz? Bizlerle yorumlarda paylaşmayı unutmayın!
