Bugün dünya üzerinde aktif olarak konuşulduğu düşünülen 7 binden fazla dil var ve daha da ilginci en az bu kadar ya da daha da fazla ölü dil olduğu tahmin ediliyor. Latince de bu ölü dillerden bir tanesi. Latincenin ölü bir dil olarak kabul edilmesinin nedeni akademi ve bilim çevreleri dışında konuşulmuyor olması ama dünyada Latince konuşan ülkeler tam olarak düşündüğümüz gibi olmasa da hala varlar.
Latince konuşan ülkeler olmasının nedeni, Latincenin iki temel yapı üzerine kurulu olmasından kaynaklanıyor. Gerçekten de filmlerde gördüğümüz gibi büyülü yapıya sahip bir klasik Latince var ama bir de halk Latincesi olarak tanımlanan bir yapı var. Halkın konuştuğu bu yapı, tarih boyunca diğer dillerle de birleşerek bugün hala aramızda kalmayı başarmıştır. Gelin Latince konuşan ülkeler üzerinden Latincenin tarihine yakından bakalım.
İki temel yapı üzerinden değerlendirebileceğimiz Latinceyi tanıyalım:
Latince, Hint - Avrupa dil ailesinde bulunan İtalik koluna ait dillerden bir tanesidir. Kullandığı alfabe Etrüsk ve Yunan alfabesine dayanır. İtalya’nın Latium bölgesinden çıkan bu dil, Roma İmparatorluğu ile birlikte yayılmıştır. Bugünün bilim terminolojinin büyük bir kısmı Latinceye dayanır ve İngilizceye de bu dilden pek çok sözcük geçmiştir. Latince ile karşılaştığımız en eski buluntu, milattan önce 7. yüzyıla tarihlenen bir takıdır.
Bu anlattığımız klasik Latince ama bir de halk Latincesi var. Halk Latincesi, adı üzerinde Roma İmparatorluğu sınırları içinde yaşayan halkın konuştuğu daha basit bir dildir. Bugün Romen dilleri ya da Latin dilleri olarak adlandırdığımız diller, bu yapıdan türemiştir. Halk Latincesinin yayılmasının milattan önce 100 - 200 yıllarında gerçekleştiği düşünülüyor.
Latince kökenli diller nelerdir?
- Aragonca
- Asturyaca
- Ekstrem dili
- Bergamo dili
- Burgonyaca
- Katalanca
- Corse
- İspanyolca
- Fransızca
- Franc-comtois
- Francoprovençal valaisan
- Furlan
- Galiçyaca
- İtalyanca
- Leonca
- Milan Dili
- Mirandaca
- Napolice
- Normanca
- Oksitanca
- Perçiskanca
- Piyemontece
- Portekizce
- Roma dili
- Rumence
- Romani
- Sarduca
- Sicilyaca
- Venedikçe
- Valonca
Bazıları da artık ölü dil sınıfında değerlendirilse bile günümüze kadar devam eden Latince kökenli Latin dillerinden bazıları bu şekilde. Tüm bu diller, Roma İmparatorluğu’nun yayıldığı dönemde halk Latincesi ile tanışan insanların bu dili kendi dilleri ile birleştirmeleri sonucu ortaya çıkmış ve zaman içinde farklı dillerle de birleşip gelişerek bugünkü halini almıştır.
Klasik Latince ile halk Latincesinin temel farkları:
İlk kez milattan önce 7. yüzyılda karşılaştığımız klasik Latince, o dönem için sanatın ve bilimin dili olmuştur. Bu nedenle bugün bile hala akademi ve bilim dünyası Latince terimler kullanmaktadır. Milattan önce 1. yüzyıla geldiğimizde ise klasik Latince hala var olmasına rağmen Roma İmparatorluğu sınırları içinde yaşayan kişilerin konuştuğu halk Latincesi baskın hale gelmiştir.
Halk Latincesi hakkında günümüze kadar gelen kaynak sayısı yok denecek kadar az. Çünkü bu yapı askerlerin, sıradan halkın, kölelerin ve göçmenlerin konuştuğu bir dildi. Klasik Latinceden farklı bir edat sistemi vardı, cinsiyetsizdi, eylemsel zamanlar yoktu, tanımlar ve hatta telaffuz bile farklıydı. Yani halk, klasik Latincenin yalnızca işine yarayan kadarını kullanıyordu.
Latince nasıl yayılıp Latin dillerine evrimleşti?
Roma İmpratorluğu’nda yaşanan siyasi çöküş ile Kavimler Göçü olayının birleşmesi, halk Latincesinin yayılmasının fitilini ateşledi. Bölgeye gelen Cermen kavimleri nedeniyle halk dağılmış ve Roma toprakları ile Latin Avrupası arasında bir tür sınır oluşmuştur. Örneğin İngiltere’de bu dönemde Latince tamamen unutulmuştur. İtalya ve Fransa bölgesinde ise Cermen kavimleri halk Latincesini benimsemişlerdir.
5. ve 10. yüzyıllar arasında halk Latincesinin tam anlamıyla evrim geçirdiği düşünülüyor. Üstelik bu evrim dünyanın farklı noktalarında, farklı dillerin etkileşimi ile gerçekleşti. Klasik Latince gibi belgelere dayalı da bir yapı olmadığı için büyük bir başkalaşma yaşamıştır. 10. ve 13. yıllar arasında artık bu başkalaşmış diller yazılı olarak da karşımıza çıkmaya başladı. Yani Latin dilleri resmen ortaya çıktı.
16. yüzyıla geldiğimizde ise artık bu evrim neredeyse sonlanmıştı. Çünkü matbaa vardı ve Latin dilleri artık aynılaşma eğilimi gösteriyordu. Siyasi sınırların da yavaş yavaş kendini göstermesi, bu sınırlar içinde yaşayan insanların ortak bir Latin dili konuşmasını sağladı. Mesela Fransa’da konuşulan pek çok farklı dil yapısı vardı. Ancak siyasi sınırların kesin olarak çizilmesi ile birlikte Paris’te konuşulan Fransiyen yapı, tüm ülkeye yayıldı.
Dünyada kaç kişi Latince biliyor, Latince konuşan ülkeler hangileri?
Bugün aktif olarak konuşulan Latinceden türemiş Latin dilleri arasında en yaygın konuşulanlar İspanyolca, Portekizce, Fransızca, İtalyanca ve Rumencedir. Son rakamlara göre dünyada 500 milyona yakın kişi İspanyolca, 250 milyondan fazla kişi Portekizce, 100 milyona yakın kişi İtalyanca, 150 milyondan fazla kişi Fransızca, 100 milyona yakın kişi İtalyanca ve 25 milyondan fazla kişi Rumence konuşmaktadır. Sayısız lehçe ve yapıyı da hesaba katarsak bu rakamlar çok daha yüksektir.
Bugün dünyada 600 milyondan fazla kişinin halk Latincesinden evrimleşerek günümüze kadar gelmiş Latin dillerini konuştuğu tahmin ediliyor. Amerika, Avrupa ve Afrika kıtaları Latin dillerinin en yaygın kullanıldığı kıtalardır ancak dünyanın neresine giderseniz gidin halk Latincesinin izlerini ve hatta bazen kelime olarak da olsa Latincenin kendisini görebilirsiniz.
Latin dilleri ile Latince benzerliğini örnekler üzerinden görelim:
- Latince: (Illa) claudit semper fenestram antequam cenat.
- Katalanca: Ella tanca sempre la finestra abans de sopar.
- İspanyolca: (Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar.
- Fransızca: Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper.
- İtalyanca: (Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare.
- Portekizce: (Ela) fecha sempre a janela antes de jantar.
- Rumence: Ea închide totdeauna fereastra înainte de cina.
- Türkçe: O (kadın), her zaman akşam yemeğinden önce pencereyi kapatır.
Ölü bir dil olarak kabul edilmesine rağmen farklı versiyonları bugün hala dünyanın pek çok farklı noktasında konuşulan Latincenin tarihini, Latince konuşan ülkeler üzerinden inceledik. Tüm bu bilgiler aslında şu teoriyi destekliyor, belirli bir kısım istediği gibi konuşup yazsın, önemli olan halkın bir dili nasıl kullandığıdır. Konu hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
