Binlerce yıldır insanların tükettiği yiyecekler var. Bu yiyecekler hayvanlardan elde edilen süt, yumurta, et gibi ürünler olabildiği gibi tarım arazilerinden çıkan bitkiler de olabilir. Peki her evin sofrasında bir şekilde kendine yer edinmiş, günümüzdeki tarihin oluşmasında da çok büyük katkı sağlamış bir bitki olduğunu biliyor musunuz? İster fırında pişirin, ister salatasını isterse de sulu yemeğini; sayısız çeşidiyle her damak zevkine uymayı başarmasının yanında doyurucu özelliğiyle de bilinen patatesten bahsediyoruz.
Peki, ne oldu da patates tüm dünyanın kaderini değiştirdi? 8 bin yılı aşkındır insanlar tarafından tüketilen bir sebze olan patates, sanıldığı gibi dünyanın büyük bir kesiminde uzun yıllardır tüketilen bir sebze değil. Amerika kıtasında bulunan patates, İspanyol denizcilerle Avrupa'ya getirildi. 1530'lu yıllardan önce sadece Güney Amerika kıtasında bulunan bu bitki türü, daha sonrasında İspanyol general Francisco Pizarro tarafından Avrupa'ya getirildi ve sonrasında tüm dünyaya yayıldı. Hatta patatesin bu yolculuğu sadece Dünya üzerinde olmadı, uzayda yetiştirilen ilk bitki olarak da tarihe adını yazdırdı. Tıpkı Marslı filminde gördüğümüz gibi önümüzdeki yıllarda gerçek olmasını beklediğimiz ilk Mars kolonilerinde yaşayacak insanların da temel gıdası olması bekleniyor.
Öncelikle patatesi tanıyalım: Bu mucizevi bitkinin insanlarla yaptığı bir yolculuk var ki sormayın...
Günümüzde fast food restoranlarının vazgeçilmezi olan patates, her ne kadar zararlı bir besinmiş gibi görünse de binlerce yıllık tarihinde milyonlarca insanın hayatını kurtarmıştır. Vatanı Güney Amerika olan patates, And Dağları'nın Peru bölgesinde Inka kızılderilileri tarafından yetiştirilmeye başladı. 8 bin yıllık tarihe sahip olduğu bilinen bir sebze olan patates, insanlar tarafından ehlileştirilmeden önce çok daha farklı şekillerde ve toksik etkilere sahip bir bitkiydi.
Savaşlar sonrasında tarımın zor olduğu yüksek tepelere çıkmak zorunda kalan bu kabile, dağın eteklerinde yetişen çiçekli kök bitkilerini keşfediyorlar. Son derece hızlı yetişen bu kök bitkileri, sürü hayvanları tarafından yenilebiliyor, ancak insanlar bunu çiğ yedikleri zaman zehirleniyorlardı.
İlk başlarda bu kök bitkisini pişirerek yediklerinde de zehirlenme sonuçları yaşanıyor. Hayvanların bu bitkiyi nasıl yediklerini araştıran kabile, lamaların bu bitkiyi yemeden önce kil topraklarını yaladıklarını görüyorlar. Bunu gördükten sonra insanlar bu kök bitkileri fırına attıp üzerine kil toprak döküyorlar. Bu yöntemle kök bitkilerin zehirli toksinlerinden kurtulmuş oluyorlar. İlerleyen dönemlerde daha az toksik olan patatesleri de yetiştiren kabile, daha soğuk bölgelerde sorunsuzca yetişen toksik türleri de tüketmeye devam ediyor.
Günümüzdeki patatesler tekdüze bir hal almış olsa da Peru'daki Uluslararası Patates Merkezi'nde yaklaşık 5000 çeşidi koruma altında tutulmaya devam ediliyor.
Patates nasıl dünyaya yayıldı?
Kristof Kolomp ile yeni dünyanın keşfedilmesinin ardından, İspanyollar toprağın altında yetişen bu yüksek besin değeri olan bitkinin değerini anlıyor ve Avrupa'ya getiriyorlar. İlk başlarda halk tarafından pek kabul görmeyen, hatta yaşanan salgınların baş sorumlusu olarak kabul edilen patates, zamanla sevilen bir bitki oluyor. Özellikle her türlü hava şartına uyum sağlayıp hızlıca yetişebildiği için orduları beslemek için kullanılan patates, ilk başlarda halk tarafından kabul edilmemiş, ancak bazı politik olayların da etkisiyle zamanla halk da bu bitkiyi benimsiyor.
Avrupa'da halkın kabul etmesiyle birlikte dünyaya da açılan patates, Akdeniz havzasının geri kalanında yaygınlaşması için 19. yüzyılı bekliyor. Patatesin Türkiye'ye gelişi ise 1850'li yıllarda Rusya, Kafkasya ve Avrupa üzerinden gerçekleşti.
Patates, İrlanda'yı önce yükseltip sonra nasıl en dibe indirdi?
Patatesi en hızlı benimseyen ülkelerden biri olan İrlanda, 200 sene içerisinde nüfusunu 1 milyondan 8 milyona yükseltti, ancak tek bir kaynağa yatırım yaptıkları için patatesin gazabıyla karşılaştılar. 1845 - 1852 yılları arasında İrlanda'da bütün patates hasatını kurutan bir mantar türü ortaya çıktı. İrlanda ve patates yetiştiren diğer ülkelerde çıkan bu mantar türü, İrlanda başta olmak üzere bütün ülkelerde kıtlık yaşanmasına neden oldu.
Daha çok Kuzey Avrupa'da yaşanan bu kıtlık dönemi nedeniyle İrlanda'da 1 milyondan fazla insan hayatını kaybederken 2 milyondan fazlası ise başta ABD olmak üzere başka ülkelere göç etti. Yıllarca İrlanda'nın ana besini olan patates, yokluğunda koca bir ülkeyi kıtlığa mahkum etmişti. İrlanda ve diğer ülkelere ders olan bu kıtlık dönemi sonrasında tarım ilacı süreci başladı. DDT ve benzeri tarımsal zehirler genel anlamda patatesi korumak için icat edilmiş, daha sonrasında devasa bir sektör haline gelmiştir. Patateslerin başına bela olan mantarlar dışında böcekler de çok fazla zarar verdi, bu sebeple de tarımsal zehirler yaygınlaştı. Bu zehirlerin insanlar ve hayvanlara ciddi zararlar verdiği ilerleyen yıllarda keşfedildi.
Patates dünyayı nasıl şekillendirdi?
Hala patatesin dünyayı nasıl şekillendirdiğini merak ediyor olabilirsiniz. Hemen bu durumu açıklayalım. Amerika kıtasının keşfinin ardından gelen patates, mısır gibi sebzeler ve Peru'nun tekel olduğu gübre ticaretinin ardından tarım konusunda bir devrim gerçekleştirdi. Avrupa'nın açlıktan kurtulmasını sağlayan bu sebzeler sayesinde Dünya, 1700'lerde 1 milyardan az insan nüfusunu doyuramıyorken 7 milyar insanın üzerine çıkan günümüzde yaşam standartlarını dünya çapında 2 - 3 kat artırmış oldu.
Günümüzde kızartmasından haşlamasına, püresinden salatasına kadar 200'den fazla şekilde yemeği yapılan patates, yemek denildiğinde aklımıza gelen ilk sebzeler arasında yer alıyor. Patatesin modern tarihe kattığı etkiden bahsetmeye çalıştık. İnsanların sanayileşme sürecinde tarım alanındaki insan ihtiyacını aza indirip kıtlık sorununu ortadan kaldıran patates, modern tarihin bugünlere gelmesine de yardımcı olmuştur. Ayrıca bu kadar içimizden bir sebze olmasına rağmen aramıza katılması diğer sebzelere göre çok daha yeni sayılabilir.
Peki sizler patatesi seviyor musunuz? Afiyetle yediğiniz patates cipsinden salatasına kadar sayısız şekilde tüketilebilen bu bitkinin tarihi ilginizi çekti mi? Böyle içeriklerin devamının gelmesini istiyorsanız, yorumlar kısmında bizlerle paylaşabilirsiniz.
