Hatırlarsınız, COVID - 19 pandemisinin tüm dünyayı kasıp kavurduğu dönemde petrol fiyatları sıfırlanmakla kalmamış eksi değere bile inmişti. Elbette bunlar sayısal verilerdi ve yine hepimiz benzine para ödüyorduk. Sonra işler değişti ve 2022 yılının ilk aylarında ham petrol varil değeri rekor bir fiyat olan varil başı 90 dolara kadar çıktı. Türkiye’deki benzin fiyatlarını takip ediyorsanız dünyada olduğu gibi ülkemizde de fiyatların pek iç açıcı olmadığını görebilirsiniz.
İyi ama ne oluyor da toplamda trilyonlarca dolarlık piyasaları etkileyen petrol fiyatları bu kadar artıp azalabiliyor. Öncelikle petrol demek yalnızca benzin demek değildir. Petrolün kullanıldığı sayısız sektör var. Bu sektörlerin petrol talebi, üreticilerin arzı, özel anlaşmalar, yerel etkiler ve daha nice etken; petrol fiyatları üzerinde son derece önemli bir rol oynuyor. Gelin dünyada petrol fiyatları nasıl belirleniyor sorusunu bazı temel etmenler üzerinden inceleyerek bir sonuca varmaya çalışalım.
Petrol fiyatları neye göre belirlenir?
Petrol fiyatlarını belirleyen önemli etmenlere geçmeden önce temel bir giriş yapmakta yarar var. Petrol pek çok farklı sektörü derinden etkilediği ve uğruna demokrası adı altında savaşlar çıkarıldığı için son derece önemli bir değer gibi görünebilir ancak petrol tıpkı herhangi bir hammadde gibi üretilen, satılan ve tüketilen ticari bir metadır. Bu nedenle ekonominin etkilendiği durumlardan o da etkilenir.
Öncelikle üreticilerin ne kadar petrolü var ve bunun ne kadarını satıyor, bu önemli. Üretici dilediği kadar satsın, tüketici ne kadar petrol alıyor bu daha da önemli. Ülkelerin jeopolitik konumu üreticiler ve tüketiciler için büyük bir öneme sahip. Büyük tüketicilerin, üreticilerle yaptığı özel anlaşmalar dünya genelini etkileyecek düzeyde olabilir. Son olarak yerel satışları düşünürsek o ülkenin parasının dolar karşısındaki değeri son tüketiciyi bile etkileyebiliyor.
Özetleyelim; ortada yeterince petrol varsa ve üretici tarafından piyasaya arz ediliyorsa, tüketici arz edilen ürüne yeterince talep gösteriyorsa, özel anlaşmalar genel fiyat politikasını etkileyecek düzeyde değilse, üretici ve tüketici ülkelerde istikrar varsa, son olarak ülkenin yerel parası dolar karşısında çok da değersiz değilse her şey yolunda. Ancak bunları adım adım düşünmeli ve ilk koşul uygun değilse diğerlerinin pek de önemli olmadığını bilmelisiniz.
Petrol fiyatlarını etkileyen faktörler:
Üreticilerin petrol arzı:
Organization of Petroleum Exporting Countries, kısaca OPEC, Türkçesi ile Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü isimli 1960 yılında kurulmuş bir birlik var. Afrika’dan, Orta Doğu’dan, Güney Amerika’dan ve Güneydoğu Asya’dan pek çok petrol üreticisi ülkenin üyesi olduğu bu birlik, düzenli olarak piyasaya arz edilecek ham petrol miktarını sınırlayan kurallar koyuyor. Böylece petrol fiyatları bu arz üzerinden değerlendiriliyor.
Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya gibi güçlü ama OPEC üyesi olmayan ülkelerin bu birliğin kurallarına uymak yerine kendi petrol arz politikaları uygulamaları ise bir süredir bu dengeleri değiştiriyor. Farklı petrol üretici ülkelerin OPEC kararlarından ve diğer üreticilerden bağımsız olarak uyguladıkları petrol arz politikaları bazen tüm dünya petrol endüstrisini etkileyecek fiyat değişimlerine neden olabiliyor.
Tüketicilerin petrol talebi:
OPEC birliği ve diğer ülkeler diledikleri gibi petrol arzı yapabiliyorlar. Ancak ekonominin temeli olan arz - talep ilişkisini yamana atmayın. Ortada bol bol petrol olsun, bunu alacak kimse olmayınca fiyatlar bir anda tepetaklak olabilir. Elbette aynı durum piyasada yeterince petrol olmadığı ve talebin yüksek olduğu dönemlerde de petrol fiyatlarını etkilemektedir.
COVID - 19 pandemisinin en yoğun olduğu dönemde fiyatların eksiye düşmesinin de nedeni buydu. Kimsenin o kadar çok petrole ihtiyacı yoktu çünkü evde oturuyorduk. Ters bir etkiyi havaların soğuduğu ve ısınma için kullanılan petrol ihtiyacının arttığı dönemde de görüyoruz. Aynı ters etki ticari ve kişisel ulaşımın artarak benzine de talebin yüksek olduğu dönemlerde de karşımıza çıkıyor.
Özel anlaşmalar:
Petrol piyasasındaki alışverişler her zaman sar bana oradan bin varil ham petrol şeklinde olmuyor. Havayolu şirketleri gibi yüksek oranda petrol talebi olan bazı katılımcılar, ham petrol fiyatlarındaki değişkenlerden etkilenmemek için vadeli işlemler ve fiyat opsiyonları içeren özel anlaşmalar yapıyorlar. Aynı yöntemi bazen piyasa spekülatörleri de uyguluyor ve ham petrol fiyatındaki değişimden yüksek oranda kar etmeyi amaçlıyorlar.
Bu tür özel anlaşmalar maalesef petrol piyasasının değişmez bir gerçeği. Çünkü ham petrol fiyatlarındaki değişkenlik ansızın gerçekleşiyor. Bunun nedenli tüketicilerin yüksek fiyat karşısındaki tepkilerini azalarak değil de bir anda vermeleridir. Benzer bir tepkiyi petrol arz edenler de veriyor. Ya bir anda petrol arzı duruyor ya da bir anda petrol talebi kesiliyor. Bu durum ister istemez çok sert fiyat değişikliklerine neden oluyor ve bu durumdan etkilenmek istemeyenler de özel anlaşmalarla kendilerini garantiye almak ya da ne koparırlarsa kar etmek istiyorlar.
Yerel etkiler:
Petrol fiyatlarını belirleyen etkenler arasında en temel olanlar petrol üretici ve tüketici ülkelerin jeopolitik konumu ile siyasi yapısıdır. OPEC ülkelerinden bahsettik. Bu ülkelerde bugün bile ya iç savaş ya da sonu gelmez çatışmalar var. Bu durum ister istemez piyasaya sunulan petrol arzını etkiliyor. İran devrimi, İran - Irak savaşı, Arap petrol ambargosu ve Basra Körfezi savaşları gibi olaylar petrol piyasasını yerle bir etmiştir.
Her zaman olmasa bile önemli petrol tüketicisi olan ülkelerdeki olaylar da petrol fiyatlarını etkileyebiliyor. Diyelim diktatörlükle yönetilen bir ülke var ve yerel para giderek dolar karşısında değer kaybediyor. Söz konusu ülke artık eskisi kadar yoğun petrol talep edemiyor çünkü halkı yüksek vergiler altında ezildiği için benzin bile alamıyor. İşte bu ve benzeri durumlar arz - talep dengesini bozarak dünya petrol fiyatlarını etkileyecek sonuçlar doğurabiliyor.
Dünyadaki petrol fiyatları neye göre belirlenir sorusunu petrol fiyatlarını etkileyen faktörler üzerinden değerlendirerek herkes için anlaşılır sonuçlara ulaşmaya çalıştık. Elbette dünya petrol fiyatları çok daha farklı değişkenlere sahip olan ve bazen yalnızca konunun uzmanları tarafından anlaşılabilen bir durumdur. Konu hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
