Bir hata yaptığınızı, kendinize kızdığınızı ve bu hatadan ötürü beceriksiz biriymişsiniz gibi hissettiğinizi hayal edin. Böylesi bir durumun iyiye yoracak bir yanı olmadığını düşünmek çok doğaldır, çoğumuz böyle düşünürüz; ancak sosyal psikoloji, görünüşe bakılırsa, bizimle aynı fikirde değil.
Sosyal psikoloji, kişiye kendisini kötü hissettiren hataların aslında sanılanın aksine tam tersi bir etki yaratabilecek güçte olduğunu öne sürüyor ve bu etkiye Pratfall Etkisi adını veriyor. Pratfall Etkisi nasıl bir şey ki kişinin hatalarını, hassas noktalarını bir avantaja dönüştürebiliyor? Sorunun cevabı ve daha fazlası yazımızda!
Pratfall Etkisi nedir?
Pratfall Etkisi, sosyal psikolog Elliot Aronson tarafından 1966’da geliştirilen bir teori. Bu teoriye göre, toplum tarafından ''üstün'' algılanan birinin hataları, sakarlıkları, hassas noktaları; sanılanın aksine kişiye negatif değil pozitif geri dönüyor. Toplumun yücelttiği bu kimseler; üstün, yüce bir kimseden beklenmeyecek hata veya benzeri bir harekette bulunduğunda toplumun gözünde tüm sıfatlarından arınarak ''insanlaşıyor'' ve böylelikle ''bizden biri'' algısıyla daha da sempatikleşiyor, seviliyor, ilgi görüyor.
Aronson’ın Pratfall deneyi
Teorisini test etmek isteyen Elliot Aronson, 48 üniversite öğrencisinden oluşan bir deney hazırlıyor. Katılımcı öğrenciler dört gruba ayrılıyor. Her bir gruba bilgi yarışmasına katılmış ve soru cevaplamakta olan yarışmacıların ses kayıtları dinletiliyor. Burada kilit nokta, her bir grubun farklı yarışmacıların ses kaydını dinliyor olması! Birinci gruba bilgili, ikinci gruba sıradan, üçüncü gruba bilgili fakat sakar ve son gruba da sakar bir yarışmacının ses kaydı dinletiliyor. Yarışmacılardan bilgili olanların kendilerine yöneltilen soruların %92’sini, bilgili sayılamayacak sıradanlıkta olanların ise sadece %30’unu doğru yanıtladığı görülüyor.
Deneyin Pratfall Etkisi’ni en iyi şekilde test etmesi için Aronson, katılımcılara ek bilgiler de veriyor. Bilgili yarışmacıların ne kadar eğitimli, başarılı ve yetenekli olduğunu anlatan Aronson; sıradan yarışmacıların tam tersi özelliklere sahip olduğunu belirtiyor. Son olarak birinci ve dördüncü yarışmacının yarışma sırasında ''Eyvah! Yeni aldığım elbisenin üzerine kahve döktüm!'' gibi ifadeler kullandığını da ekleyen Aronson, tüm bu detaylar ışığında gruplardan dinledikleri ses kayıtlarına yönelik izlenimlerini öğrenmek istiyor. Deneyden çıkan sonuç, Pratfall Etkisi’ni destekliyor: Bilgili ve sakar yarışmacı, üzerine kahve dökmesiyle katılımcılara sempatik gelirken; aynı hatayı yapan sıradan yarışmacıya duyulan ilgi ve sempatinin azaldığı görülüyor.
Günlük yaşamda Pratfall Etkisi
Özellikle ünlüler ve siyasiler üzerinden Pratfall Etkisi’ni gözlemlemek oldukça kolay denebilir. Ünlü ya da siyasette etkin rol alan biri olmak, toplum tarafından üstün olmak gibi algılandığından; böyle algılanan insanların yaptığı, üstünlüklerine ters düşen hareketler Pratfall Etkisi ile onları daha sevilesi ve çekici bulunası kılıyor.
Pratfall Etkisi’ne iyi bir örnek olabilecek isimlerden biri de merhum Mehmet Ali Birand. Ünlü, başarılı ve toplumun saygısını kazanmış olan Birand’ın ana haber sunarken yaptığı gafları sanıyoruz hatırlamayan yoktur. Bu gafları düşündüğünüzde veya bir yerde görüp izlediğinizde sert bir şekilde eleştiriyor musunuz, yoksa gülüp geçiyor musunuz? Toplumun büyük bir çoğunluğunun bu gaflara gülüp geçtiği aşikar. Öyle ki Birand’ı gafları olmadan hayal bile edemiyor, bu gafları onun eğlenceli bir parçası olarak görüp onu anarken mutlaka bahsini geçiriyoruz. İşte bu, tam bir Pratfall Etkisi diyebiliriz: Televizyonlarda görmeye alışık olduğumuz büyük bir ismin de dili sürçebiliyor, o isim de gaf yapabiliyor. Bu onu eleştirmemize ya da daha az sempatik bulmamıza değil, aksine, daha eğlenceli ve sempatik bulmamıza yol açıyor.
Pratfall Etkisi denildiğinde sizin aklınıza ilk hangi isim geliyor, neden? Yorumlarda cevabınızı bekliyoruz.
