Türkiye’de 1980 sonrasında gündeme gelse de yasal engeller ile karşılaşmış özelleştirme kavramı, 2001 yılı sonrasında hız kazandı ve devlete ait olan birçok kurum özelleştirildi. Bu dönemde bazıları satılırken bir yandan da Türkiye Cumhuriyeti Hazine ve Maliye Bakanlığına bağlı, özel bütçeli kurum olan Özelleştirme İdari Başkanlığı kuruldu. (1994)
Zaman zaman özelleştirilen devlet varlıklarını duyduğumuz ve incelediğimiz için aslında konuya hâkim sayılırız. Bu yüzden özelleştirmenin ne olduğundan ya da aslında ne olması gerektiğinden bahsetmeyi başka bir içeriğe bırakıp 1980’lerden beri ülkemizde özelleştirilen devlet varlıklarına bakalım.
Cumhuriyetin ilk kamu yatırımı Sümerbank
1933 yılında Atatürk tarafından kurulan Sümerbank, ticari nitelikte mal üreten bir kuruluştu. Hem tekstil sanayisi hem de banka konumunda olan Sümerbank, halk tasarrufu ile oluşturuldu. Türkiye’nin ham pamuk üreticisi ve ihracatçısı olan kuruluş; çimento fabrikaları, demir çelik tesisleri, kâğıt ve selüloz tesislerini de bünyesine kattı.
1987 yılında alınan bir kararla Sümerbank için özelleştirilme kararı alındı. 1988’de Sümerbank Şirketler Topluluğu kuruldu. 24 Ekim 1995’te ise Garipoğlu Şirketler Topluluğu'na 103.4 milyon dolara satıldı. Şirket, cinayet ve Türkbank skandalına adının karışması ile Sümerbank’ı elinden kaybetti. 1999’da TMSF’ye devredilmesin ardından 2001’de Oyak Grubu’na satıldı.
Tütün ve alkolün Türkiye’deki tek kurumu olan Tekel de özelleştirmeye alındı.
1862 yılında kurulan Tekel, tütün ve alkolde ülkemizdeki tek yetkili kurumdu. 1983 yılında özel sektörün de tütün üretmesine izin verilmesi, 1984 yılında da yabancı sigara ithalatına onay verilmesi Tekel’in önemini kaybetmesine neden oldu.
Yabancı şirketlerin sigara üretimine başlaması, Türk tütününü arka plana atarken 2001 yılında alınan özelleştirme kararı ile kurum fabrikaları kapanmaya başladı. 2003 yılında alkol bölümü, Nurol-Özaltın-TÜTSAB Ortak Girişim Grubu’na 292 milyon dolara satıldı. Tütün bölümü de 2008 yılında British American Tobacco’ya 1 milyar 720 milyon dolara satıldı. Böylelikle de Tekel devri kapandı.
Özelleştirilenler sadece kurumlar değil.
Özelleştirme, otoyol ve köprüler için de yapıldı. 2012 yılında yapılan ihale ile Boğaziçi ve Fatih Sultan Mehmet Köprüleri olmak üzere 8 otoyolun özelleştirilmesi gerçekleşti. İhalede 5 milyar 720 milyon ile en yüksek teklifi veren Koç-UEM-Ülker ortaklığı, 25 yıl boyunca köprü ve otoyolların 25 yıllık işletme hakkını aldı.
Özelleştirme ile otoyol ve köprülerin mülkiyeti özel sektöre geçmesi de 25 yıl boyunca işletme hakkını elde ettiler. Ayrıca Koç-UEM-Ülker ortaklığı bu süre boyunca otoyol ve köprülerin bakım, onarım sorumluluğunu da almış oldu. Bu ihale, özelleştirme kapsamında en yüksek bedelli ikinci özelleştirme ihalesi de oldu. İlki ise bir alt başlıkta.
Döneminde en yüksek bedelli satılan Türk Telekom, birçok spekülasyona da dahil oldu.
PTT’nin telekomünikasyon ve posta hizmetlerinin birbirinden ayrılması sonucunda 1995’te kurulan Türk Telekom, 2005 yılında özelleştirme kapsamına alındı ve %55 hissesi Lübnanlı OTAŞ’a 6,55 milyar dolara satıldı.
Türkiye’nin en büyük özelleştirmelerinden biri olan bu satış sonrasında OTAŞ, 2013 yılında hisseleri ödemek amacıyla içerisinde Türk bankalarının da olduğu konsorsiyumdan 4,75 milyar dolar kredi aldı.
OTAŞ, 2016’da ödemesi gereken 290 milyon doları ve sonraki iki ödemeyi de yapamadı. Bu sıkıntıdan sonra OTAŞ’ın sahip olduğu hisseler, 2018’de aralarında alacaklı bankaların olduğu LYY Telekom firmasına devredildi. 2022 yılında ise BTK’nin izni ile LYY’nin hisseleri Türkiye Varlık Fonu’na devredildi. Devir için ise şu açıklama yapıldı:
“LYY ile gerçekleştirilen görüşmeler neticesinde, işleme konu paylar için satın alım bedeli 1 milyar 650 milyon ABD Doları olarak belirlenmiştir. Buna ek olarak, bağımsız denetimden geçmiş 2021 yılı konsolide mali tabloları esas alınarak Türk Telekom’un Genel Kurulu tarafından dağıtımına karar verilecek temettü tutarından LYY’nin yüzde 55 payına denk gelen kısmı LYY’ye ödenecektir.”
Özelleştirilene kadar Türkiye’nin kâğıt ihtiyacını, SEKA karşıladı.
1936 yılında kurulan SEKA (Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları AŞ), İzmit’te faaliyete başladı ve Balıkesir, Afyon, Dalaman gibi ülkenin farklı yerlerinde üretim gerçekleştirdi. Kâğıdın ham maddesi selüloz dahil gazete, temizlik ve ambalaj kâğıdına kadar birçok alanda üretim yaptı.
2003 yılında SEKA, Albayrak Turizm Seyahat İnşaat Tic. AŞ’ye verildi ancak iki ay sonra özelleştirmeye ilişkin yürütme durduruldu. Albayrak’ın SEKA’yı iadesi beklendi ama yapılmadı. Birçok dava ile devam eden sürecin sonunda, 2012’de Albayraklar gecikme faizi ile 794 bin 318 dolar ödedi. Bu süreçte fabrikayı 5 yıl çalıştırma taahhüdü yerine getirilmedi ve 2010 yılında fabrikadaki makineler satıldı. Fabrika arazisi ise 2013’te satıldı.
Önce satılan, sonra Türkiye Varlık Fonu’na devredilen şeker fabrikaları
Türkiye Şeker Fabrikaları, 2000 yılında özelleştirmeye alındı. Bu kapsamda:
- Çorum Şeker Fabrikası, 528 milyon liraya Safi Katı Yakıt Sanayi Şirketi’ine
- Kırşehir Şeker Fabrikası, 330 milyon liraya Tutgu Gıda’ya
- Yozgat Şeker Fabrikası, 275 milyon liraya; Niğde-Bor Şeker Fabrikası, 336 milyon liraya Doğuş Çay’a
- Ilgın Şeker Fabrikası, 637 milyon liraya Alteks’e
- Turhal Şeker Fabrikası, 569 milyon liraya Kayseri Şeker’e
- Elbistan Şeker Fabrikası, 297 milyon liraya Mutlucan Tuz’a
- Alpullu Şeker Fabrikası, 150 milyon liraya Binbir Gıda’ya
- Burdur Şeker Fabrikası, 487 milyon liraya Ersen Grup’a satıldı.
- Muş Şeker Fabrikası, 230 milyon 200 bin liraya MBD İnşaat’a ve Öz Er-Ka İnşaat’a satıldı.
Bunların yanı sıra Ankara Şeker Fabrikası ait bin 660 dekar çiftlik arazisi, Malatya Şeker Fabrikası’na ait 198 dekar arazi, yapımından vazgeçilen Sivas Şeker Fabrikası’na ait 589 dekar arazi de özelleştirme programına alındı.
2021 yılında ise alınan kararla Türkiye Şeker Fabrikaları, özelleştirme kapsamından çıkarılıp Türkiye Varlık Fonu’na devredildi.
Önce özelleştirilen sonra da özelleştirme kapsamından çıkarılan Et ve Süt Kurumu
1953 yılında kurulan Et ve Balık Kurumu, hayvancılık ve balıkçılığın gelişmesi amacıyla oluşturuldu. Türkiye’nin en büyük et kurumu hâline gelen Et ve Balık Kurumu, 1993 yılında özelleştirmeye girdi.
Özelleştirme kararının ardından 1995 ila 2004 yılları arasında Bursa, Afyon, Manisa, Samsun ve Malatya’nın da aralarında olduğu 20 işletmenin satışı yapıldı. Yine aynı yıllar arasında Yüksekova ve Konya’nın içinde olduğu 5 işletme bedelsiz olarak resmî kurumlara devredildi. Bu kurumlar, Konya Meram Belediyesi ve Yüksekova Jandarma Genel Komutanlığı gibi bölgenin kurumlarına bırakıldı. 1999-2003 arasında ise 3 iş yeri kapatıldı.
Et ve Balık Kurumu, 2005 yılında özelleştirme kapsamından çıkarıldı ve bazı işletmeler tekrar kuruma devredildi. 2013 tarihinde ise kurumun adı değişerek Et ve Süt Kurumu Genel Müdürlüğü oldu.
Bankaların Türkiye Varlık Fonu’na devri.
Halkbank’ın ihraç edilen payları, tahsisli satış yöntemi ile 2022’de Türkiye Varlı Fonu’na satıldı. TVF’nin Halkbank üzerindeki sahiplik oranı ise 87,70’e çıktı. Vakıfbank’ın ise yeni pay ihraç ederek tamamının halka arz edilmeksizin tahsisli satışı yine TVF’ye yapıldı. TVF’nin Vakıfbank üzerindeki payı %64,84 oldu. Payların %20,57’si ise T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığına ait.
Açıkladığımız kurumların yanı sıra 2002 yılından itibaren onlarca devlet kurumu özelleştirme kapsamına girdi. Bunlardan bazıları satıldı ve devlete geri dönmedi, bazıları ise satıldı ancak daha sonrasında Türkiye Varlık Fonu'na devredildi. T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığının 2022 yılında hazırladığı rapordan diğer kamu işletmelerini görebilirsiniz.
