Son günlerde ABD ve dünya bir dolandırıcılık hikayesi ile çalkalanıyor. Eğer iddialar doğrulanır ve yargı bu yönde karar verirse; olayın ana kahramanı Elizabeth Holmes’u çok ciddi bir tazminat ve hapis cezası bekliyor. Peki; Jet Fadıl’ı, Sülün Osman'ı Cem Uzan’ı ve Tosuncuk’u kıskandıran; Silikon Vadisi ve ABD’yi sarsan bu olayın aslı nedir?
Aslında bu olay yeni değil; iddianame 3 yıl önce hazırlanmaya başlandı ve henüz yeni bitirildi. Yani aslen 2018 yıllarında patlak veren bir olay. Elizabeth Holmes; 2003 yılında Theranos adında bir şirket kuruyor ve CEO olarak bu şirketin başına geçiyor. Bu şirket görünürde sağlık sektörü ile ilgilenen bir şirket gibi lanse ediliyor. Fakat gelgelelim işin özü aslında hayli farklı.
Babasının kızı: Elizabeth Holmes
Elizabeth Holmes; 1984 doğumlu, şu an 37 yaşında olan ve en önemlisi de ünlü Fleischmann Ailesi’nin torunlarından biri. Holmes’un babası da ABD’nin en büyük yolsuzluk olaylarından biri olan Enron Davası’nın baş aktörlerindendi. Öyle ki kızının da babasının izinden gittiğini kolaylıkla söyleyebiliriz. Holmes, orta halli bir ailede yetişti. Eski gösterişli günlerini arayan aile; küçük yaştan beri Holmes’e “aile isimlerinin tüm dünyaya tekrardan duyurulması gerektiği” fikrini aşıladı. Bir zaman sonra Holmes de milyarder olmayı kafaya taktı. Tabii hiç kimse Holmes’den böyle bir performans beklemiyordu.
Üniversitede hayatı değişiyor
Holmes, Stanford Üniversitesi Kimya Mühendisliği bölümünü ikinci sınıfta terk etti. Buradan da anlaşılacağı üzere Holmes boş bir insan değil. Stanford'da birkaç hocasıyla bir damla kan ile yüzlerce tahlil yapma fikrini paylaşıyor. Hocaları da bu fikri insan biyolojisine aykırı bulduğu için reddediyor. Tabii ki Stanford Üniversitesi Mühendislik Faküktesi Dekanı Kimya Profesörü olan Channing Robertson hariç. Robertson, Holmes’un bu fikrinden etkileniyor ve referansı ile Holmes’u Silikon Vadisi’ne yolluyor. Holmes, Silikon Vadisi’nde Robertson’ın da referansı sayesinde Theranos adlı şirketi kurmak için ilk adımları atıyor. Yine burada Robertson’ın referansı sayesinde birçok yatırımcı ile tanışıyor.
Topladığı yatırımlar ile 2003 yılında Theranos adlı şirketi kuran Holmes; yeni bir teknoloji keşfedildiğini, bu teknoloji ile tıpta yeni bir çağ açılacağını söylüyor. Holmes’a göre bir damla kan örneği ile yüzlerce tahlil yapmak mümkündü. Şirket olarak da bu teknolojiye yatırımcı davet etmek hedefi ile bir yola çıktılar. Öyle ki bu yolda birçok kurban da buldular. Bu kurbanlar arasında dünyaca ünlü medya grupları News Corporation ve Fox Group’un sahibi milyarder Rupert Murdock, Oracle yazılımının ve dünyanın en zengin 15. insanı unvanının sahibi Lawrence Joseph Ellison, 2011 yılında dünyanın en zengin insanı konumunda bulunan Meksikalı milyarder Carlos Slim ve mağazacılık sektöründe zirvede bulunan Walton Ailesi de var. İddialara göre Holmes ilk etapta bu yatırıcımcılardan 900 milyon dolar yatırım topladı.
Şirkete olan güvenin arkasındaki güç
Belki de yatırıcımları en çok ikna eden nokta Amerikalı Dış İşleri Eski Bakanı Henry Kissinger, Savunma Eski Bakanı William Perry ve Hazine Eski Bakanı George Shultz gibi daha birçok yüksek itibar sahibi bürokratların da ikna edilip yönetim kurulunda görev almasıydı. Ayrıca Holmes’un sıkı bir Steve Jobs hayranı olduğu; tıpkı Steve Jobs gibi giyinip, onun gibi etkili sunumlar yaptığı, Jobs gibi beslendiği ve Jobs’ın ekibinde çalışan bazı üst düzey çalışanları da kendi şirketine transfer ettiği biliniyor. Yine bu dönemde şirketin ürettiği ürünlerin Afganistan Savaşı’nda da kullanılacağı vaat edilmişti. İşte tüm bunlar şirketin yatırımcı çekmesinde kilit rol oynadı.
Theranos’un ünü artıyor
Theranos ve Holmes kısa zamanda Silikon Vadisi’nde birer yıldıza dönüştü. Öyle ki Theranos en hızlı büyüyen şirket; Holmes ise en genç milyarder unvanını aldı. Forbes ve Fortune gibi duayen dergilere kapak olan Holmes, ABD Eski Başkanı Clinton ile birlikte konferans verdi. Ünü gitgide artan Holmes’un sesinin çok dikkat çekici olduğu da biliniyor. Tüm bu ün ve gövde gösterisinin meyvesi olarak Holmes, ABD’nin en ünlü eczane zinciri Walgreens ile yaptığı sözleşme ile turnayı gözünden vurmuş oldu.
Bu süreçte devlet uyuyor mu?
Bu hayali teknoloji ve dürüstlükten uzak şirket; keriz silkelemeye devam ederken kocaman ABD denetim mekanizması bu hikayenin neresinde diye merak etmiş olabilirsiniz. Amerika’da Sağlık Bakanlığı’na bağlı FDA (Food and Drug Administration) sağlık sektörüne ait denetimler ile ilgilenen bir birim fakat FDA yetki sınırlarından ötürü özel laboratuvarlardaki çalışmaları denetleyemiyor. Holmes de bu fırsattan faydalanarak kendisini denetimlerden sıyırmış oldu. Yani kısaca şirket; biz 1 damla kan örneği ile yüzlerce tahlil yapabiliyoruz diyordu ve FDA eli kolu bağlı şekilde bu söyleme inanmak zorunda kalıyordu.
Şirkete yeni bir oyuncu giriyor: Balwani
Theranos Şirketi’ne 2009 yılında COO göreviyle Ramesh Sunny Balwani katıldı. COO göreviyle Balwani; şirkette iki numaralı kişi konumuna geldi. Balwani; 1965 doğumlu 56 yaşında Hindistanlı bir iş insanı. Balwani ve Holmes; Theranos’dan önce Çin’de tanışıyor. Balwani Holmes’u tanıdığında kendisi 37 yaşında bir milyarder, Holmes ise 18 yaşında heyecanlı bir genç kızdı. Bu dönemde aralarında kısa süreli duygusal bir ilişki yaşandı. İhtimaldir ki bu dönemde Balwani, Holmes’e birçok vaatte bulundu.
Peki bu şirkette hiç mi doğruyu söyleyen personel yok?
Aklınıza “burada insanlar kandırılıyor” diyecek bir babayiğit yok mu sorusu gelebilir. Holmes bunu da düşünmüştü. İşte tam da bu yüzden şirketin hukuki altyapısı ABD’nin en ünlü avukatlarından biri olan David Boies’e emanet edildi. David Boies; özellikle “ABD Hükümeti - Microsoft”, ve “ABD yasasındaki eş cinsel hakları” davalarında elde ettiği zaferler ile tanınıyor ve ABD’nin en nüfuzlu avukatı olarak biliniyor. Yani kısaca Theranos’un hukuki altyapısı da sağlam bir avukata emanet edilmişti. David Boies, şirketteki tüm personellere çok ağır yaptırımlar içeren sözleşmeler imzalattı. Bu sözleşmede şirketin mahrem bilgilerinin paylaşılması durumunda personelleri çok büyük cezalar bekliyordu. Öyle ki personellere “rakip firmalar ve muhtelif devletler bizim teknolojimizin peşinde” gibi mesajlar yüklenmişti. Bu sayede şirketin kirli suyu hep içeriye akıyor ve dışarıya taşmıyordu. Yine bu dönemde şirkette çok önemli bir konumda olan Balwani’nin sert yapısı da etkili olmuştu. Nitekim Balwani; çalışanları üzerinde kurduğu baskılar ile tanınan bir patrondu.
Kara kutu; Çok fazla dikkat çekiyorsun
Zamanla bazı kesimler tarafından Theranos’un ürünü sorgulanmaya başlandı. Çünkü ürün hakkında bilgi paylaşılmıyor ve adeta bir kara kutu seyir ediliyordu. En sonunda ilk kurşun Wall Street Journal Gazetesi’nin gözü kara gazetecisi John Carreyrou tarafından atıldı. Bu kurşunu namluya koyanlar ise Theranos’un üst düzey eski personellerinden Alan Beam, Tyler Shultz ve Erika Cheung oldu. Bu ileri gelen üç isim; şirketten ayrılıp büyük bir hukuki yaptırıma rağmen şirket sırlarını Carreyrou ile paylaştı. Paylaştıkları bilgilerde kısaca “böyle bir teknoloji olmadığı, her şeyin bir aldatmaca olduğu” anlaşılıyordu.
Oldukça prestijli bir kalem olan Carreyrou’nun bu haberinin ardından ortalık karıştı. Tahlillerin Theranos’un ürettiği cihazda değil; Siemens marka cihazla ve geleneksel metodlarla incelendiği ortaya çıktı. FDA, hemen Therenos Şirketi’ni yakın takibe almaya başladı ve ilk adımda kan tahlili incelemesini yasakladı. Bir dönem borsada 9 milyar doları gören şirket değeri, sıfıra kadar indi.
Yargı süreci
Tarihe geçen bu dolandırıcılık davası hakkında son kararı ise ABD Yargısı verecek. Olay hakkında; olayın mimarının Balwari olduğu, bir noktadan sonra Holmes’un olaydan çekilmek istediği ama Balwari’nin tehditlerinden ötürü devam ettiği, Balwari’nin Holmes’u kukla gibi kullandığını savunan taraflar da vardır. Bu olayın Hollywood için güzel bir hikaye olduğu ve konunun beyazperde tarafının hazırlıklarının yapıldığı, hatta Holmes’u Jennifer Lawrance’ın canlandıracağı da iddia ediliyor. Son olarak HBO’nun Theranos Olayı'nı anlattığı The Inventor: Out for Blood in Silicon Valley adlı belgeseli izlenmeye değer bir yapım olarak öne çıkıyor.
