Dünya tarihini bir daha asla eskisi gibi olmayacak şekilde değiştiren pek çok buluş ve icat vardır. İcatlar yoktan var edilirken; buluşlar zaten var olan bir şeyin keşfedilmesidir. Bu nedenle tekerleği kim buldu diye sormak yerine tekerleği kim icat etti sorusu çok daha doğrudur. Konumuz tekerlek, çünkü bugünün modern dünyasını döndüren icat şüphesiz tekerlektir.
Bugünün modern lastiklerinin atası olan tekerlek ulaşım için icat edildi diye düşünebilirsiniz. Ancak bu icadın mucidinin ilk amacı, tekerleği ulaşım için kullanmak değildi. Elbette zaman içinde toplumlar tekerleği geliştirdiler ve minimum insan gücüyle maksimum verim elde edecekleri araçlar yaptılar. Gelin tekerleği kim buldu, daha doğrusu ne zaman icat edildi sorusunu biraz daha yakından inceleyelim.
Tekerlek ne zaman icat edildi?
Tekerlek, hiç de şaşırtıcı olmayan bir şekilde medeniyetin beşiği Mezopotamya’da icat edilmiştir. Kesin olarak bilmiyoruz ancak tekerleğe dair en eski kanıtlar milattan önce 4200 - 4000 tarihlerini işaret ediyor. Buluntulara göre Mezopotamya halklarından bağımsız olarak Çinliler de milattan önce 2800’lü yıllarda tekerleği icat etmişler.
Tekerlek ne zaman icat edildi sorusuna verilen bir yanıt daha var ancak bu iddiayı açıklayan arkeolog bile bu yayını daha sonra silmiştir. İddiaya göre milattan önce 5500 yılını işaret eden bir oyuncak araba bulundu. Bu iddiadan vazgeçilmesi normal çünkü tekerlek o yıllarda icat edilmiş olsa bile bir arabaya monte edilerek oyuncak gibi kullanılması neredeyse imkansız.
Tekerleği kim, nasıl buldu?
Tekerleğe benzer bir şey doğada yok. Bu nedenle atalarımız bu aleti bir şekilde doğadan bulup da kopyalayarak kullanmış olamazlar. Bunun anlamı, tekerlek tamamen insan zihni tarafından üretilmiş ve geliştirilmiş bir icattır. İşte ilkel atalarımızla gurur duymamız için bir neden daha.
Tekerleğin nasıl bulunduğunun bir yanıtı olmadığı gibi kim tarafından icat edildiğinin de bir yanıtı yok. Çünkü binlerce yıl öncesinden bahsediyoruz. Bu tür icatların ve buluşların kayıtları muhtemelen o dönem bir patent bürosu tarafından tutulmuyordu. Bu nedenle insanlığın kaderini değiştiren bu icadın mucidinin kim olduğu tam bir soru işareti. Belki tek bir mucidi bile olmayabilir.
Tekerlek neden icat edildi?
Hayal ettiğimiz gibi atalarımız, bir yerden bir yere daha kolay eşya taşıyalım diye tekerleği icat etmediler. Zaten o dönem hayvan yağlarıyla ya da çamurlu toprak ile kayganlaştırılmış kızaklar kullanılıyordu. Koca koca piramitlerin ve tapınakların bu yöntemle yapıldığını ve hatta Fatih Sultan Mehmet’in bile benzer bir sistemle gemileri karadan yürüttüğünü düşünürsek kimsenin tekerleğe ihtiyacı olduğunu sanmıyoruz.
Ulaşım için değil ama çanak - çömlek yapmak için tekerleğe ihtiyaç vardı. En eski buluntularda rastladığımız tekerleklerin kullanım amacı çömlekçi çarkı olmaktı. Mutlaka görmüşsünüzdür; yumuşak bir kil yığını bu çarkın üzerine yerleştirilir, çark döndükçe kile şekil verilir ve sonuç olarak ortaya harika bir çanak çıkar. İşte atalarımızın tekerleği icat etme nedeni buydu.
Tekerlek ne zaman ulaşım için kullanılmaya başladı?
Tekerleklerin bir araca bağlanarak ulaşımdan ziyade taşıma için kullanılması, icadından yüzlerce yıl sonra başladı. Buluntulara göre ilk tekerlekli araçlar Avrupa ve Asya’nın bazı bölgelerinde milattan önce 3500 - 3350 yıllarında kullanıldı. Neredeyse kesin olarak biliyoruz ki ilk araçlar dört tekerlekliydi.
Tekerlekli araçların ilk örneklerine bugün Polonya sınırları içinde bulunan Bronocice isimli neolitik bir köyde ve bugün Irak sınırları içinde bulunan bir alanda rastlıyoruz. Ancak milattan önce 3650 - 3100 tarihli bu örnekler araç buluntuları değil, araç tasvirleridir. Polonya’da bir kap üstünde, Irak’ta ise bir tablet üstünde bulunan bu tasvirler bize dört tekerlekli araçları gösteriyor.
Bugün Almanya’nın Kiel şehri yakınlarında bulunan milattan önce 3420 - 3385 yıllarını işaret izler, kullanılan aracın bir kızak değil de tekerlekli olduğunu gözler önüne seriyor. İlk iki tekerlekli araba tasvirleri ise yine Almanya’nın Lohne-Engelshecke kentindeki bir mezar galerisinde karşımıza çıkıyor. İki tekerlekli araba tasvirleri, milattan önce 3402 - 2800 tarihlerini işaret ediyor.
Dünyanın farklı medeniyetlerinde tekerlek kullanımı:
Avrupa ve Asya dışındaki medeniyetler de bağımsız olarak tekerleği icat etmişlerdir. Kuzey Amerika’da yaşayan yerli halkların, milattan önce 1500’lü yıllarda tekerlekli oyuncak atlar yaptıkları görülmüştür. Ancak kıta keşfedilip de bölgeye Avrupalılar akın etmeden önce tekerlek başka bir amaçla kullanılmamıştır.
Afrika’da tekerlek kullanımına dair izler yok. Mısır’da bulunan kalıntılara göre milattan önce 400’lü yıllarda yaşamış bir medeniyet olan Nubyalılar, çömlek çarkı ve su çarkı olarak tekerlek kullanmışlardır. Milattan sonra 150’li yıllarda Çinlilerin iki tekerlekli el arabası kullandıklarını gösteren pek çok çizim vardır.
Dünden bugüne tekerlek:
Günümüzden binlerce yıl önce icat edilen ve kullanılan tekerlekler büyük ihtimalle dilimlenmiş ağaç gövdeleri ya da pek de ince işlenmemiş kalın disklerdi. Ancak bu durum hızla değişti. Çünkü hayvanların evcilleştirilmesi, tarıma geçilmesi ve şehirleşme sonucu bu ilkel sistemin geliştirilmesi gerekiyordu.
As bayrakları; yüzlerce yıl boyunca at arabaları başta olmak üzere pek çok farklı araçta kullanılan telli tekerlekler ilk kez milattan önce 2000 civarında bugün ülkemizin bulunduğu Anadolu topraklarında icat edildi. Savaşlarda gözle görülür bir üstünlük sağlayan telli tekerleklerin en eski buluntuları milattan önce 2100 - 1800 yıllarını işaret ediyor.
Aksların icat edilmesi ile birlikte tekerlekler bağımsız olarak dönmeye ve virajlarda üstünlük sağlamaya başladılar. Milattan önce 800 - 450 tarihlerinde Kelt savaş arabalarında kullanılan demir çerçeveler ile ilk lastik örneklerini görüyoruz. Bugün kullandığımız lastiğin patenti 1847 yılında İskoç mucit Robert William Thomson tarafından alınmıştır. Seri üretim ise 1888 yılında başlamıştır. Sonrasını zaten hepimiz biliyoruz.
Şüphesiz taşımacılık ve ulaşım konusunda dünya tarihini değiştiren tekerleği kim buldu sorusu üzerinden tekerlek ne zaman icat edildi sorusunu yanıtladık ve bu önemli icadın dünya tarihindeki yerinden bahsettik.
