Bir tür düşünce disiplini olarak tanımlayabileceğimiz mantık nedir sorusuna hepimizin az çok doğrularla dolu bir yanıtı vardır. Mantığın temelinde ise akıl yürütme vardır. İster kapalı kapılar ardında saklanan bir gizem olsun, ister gözümüzün önünde yaşanan bir gerçek olsun; onun ne olduğunu kavramak için akıl yürütürüz ve ister istemez bazı akıl yürütme yöntemlerini kullanarak bunu yaparız.
Tümdengelim, tümevarım, analoji ve dışaçekim gibi akıl yürütme kavramları, akıl yürütme yöntemlerine verilen isimlerdir. Yalnızca bu kavramları okuduğumuz zaman pek çok kişi bunların ne olduğunu tam olarak zihninde canlandıramamış olabilir. Ancak emin olun bunların her biri zaten hepimizin günlük hayatta bilinçli ya da bilinçsiz olarak kullandığı yöntemlerdir. Gelin tümdengelim, tümevarım, analoji ve dışaçekim gibi akıl yürütme kavramları nelerdir tüm detaylarıyla inceleyelim.
İlk olarak, akıl yürütme aslında nedir?
Mantık, bir tür düşünce disiplinidir. Bu disiplinin temelini oluşturan en önemli kavramlardan bir tanesi de akıl yürütmedir. En temel tanımıyla akıl yürütme; belirli bir durum hakkında bilinen bilgiler üzerine kurallar çerçevesinde düşünerek bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmaktır. Akıl yürütme; muhakeme ve uslamlama gibi isimlerle de anılır.
Akıl yürütme kavramları: Akıl yürütme yöntemleri nelerdir?
Tümdengelim nedir?
Dedüksiyon olarak da adlandırılan tümdengelim, klasik mantığın en çok başvurduğu akıl yürütme yöntemlerinden bir tanesidir. Var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşma yöntemidir. Genel bilgiler üzerine düşünülerek özel hakkında yeni fikirler ve düşünceler üretilir.
Tümdengelim örnekleri:
- Tüm arabalar dört tekerlidir, Bugatti Chiron bir arabadır; öyleyse Bugatti Chiron dört tekerlidir.
- Tüm balıklar denizde yaşar, hamsi bir balıktır; öyleyse hamsi denizde yaşar.
- Tüm sporcular antrenman yapar, Ahmet bir sporcudur; öyleyse Ahmet antrenman yapar.
- Tüm insanlar ölümlüdür, Sokrates bir insandır; öyleyse Sokrates ölümlüdür.
Tümevarım nedir?
İndüksiyon olarak da adlandırılan tümevarım, var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılan akıl yürütme yöntemlerinden bir tanesidir. Tümdengelim yönteminden farklı olarak tümevarım yönteminde özel bilgiler üzerinden genel bilgilere ulaşılır. Bu nedenle sonuçlar kesin değildir. Gözlemlenen bilgiler üzerine tümevarım yöntemi ile düşünerek doğru sonuçlara ulaşmak mümkündür ancak gözlenmemiş bilgiler olduğu için çelişme yaşanması mümkündür
Tümevarım örnekleri:
- Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar.
- Bebekler yürüyemez. Ahmet bir bebektir. Öyleyse Ahmet yürüyemez.
- Boncuk siyah bir kedidir. Boncuk balık yer. Öyleyse tüm siyah kediler balık yer.
- Günler 24 saat sürer. Salı bir gündür. Öyleyse salı günü de 24 saattir.
Tümevarım örneklerinden gördüğümüz gibi gözlemlenen bilgiler üzerinden yapılan bazı çıkarımlar doğru olsa bile tüm siyah kedilerin balık yediği gibi özel bir bilgi üzerinden genele ulaşmak her zaman mümkün değildir. Bu nedenle tümevarım yöntemi ile ulaşılan sonuçlar kesin değil ve elde edilen bilgiler güvenilir değildir.
Dışaçekim nedir?
Geriçıkarım olarak da adlandırılan dışaçekim, zor zamanlarda kullanılacak akıl yürütme yöntemlerinden bir tanesidir. Diğer akıl yürütme yöntemleri gibi var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır ancak diğerlerinden farklı olarak dışaçekim yönteminin uygulandığı durumlarda çoğu zaman eldeki bilgiler eksik ya da yetersizdir. Bu nedenle dışaçekim yöntemi için en iyi açıklamaya ulaşma yöntemi demek de mümkün.
Dışaçekim örnekleri:
Dışaçekim örneklerini diğer akıl yürütme yöntemlerinde olduğu gibi kesin cümlelerle vermek mümkün değil, bu nedenle olaylar üzerinden açıklamak en doğrusu olacaktır. Tıp dünyasının günümüzdeki kadar gelişmediği dönemde hekimler, hastanın paylaştığı ve muayene sırasında elde ettikleri bilgiler üzerine düşünüyor ve bu bilgilerin karşılığı olan en doğru hastalığı bulmaya çalışıyorlardı.
Dışaçekim yönteminin en net görüldüğü örnek ise hakimlerdir. Bir mahkemede her iki taraf da son derece güvenilir olduğunu iddia ettiği tanıklar ve kanıtlar sunarak kendisinin suçsuz olduğunu söyler. Hakim, olay üzerine bulabildiği kadar çok bilgi bularak dışaçekim yöntemi ile düşünür ve en doğru sonuca ulaşmaya çalışır.
Filozof Charles Sanders Peirce’a göre dışaçekim yöntemi, bilimin temelini oluşturur. Bilim insanları, ellerinde çoğu zaman yetersiz olan bilgiler üzerinden bir çıkarım yaparak bir adım ileri giderler. Çünkü ilerlemek için bazı şeyleri doğru kabul etmek gerekir. Bu yöntem kullanılarak gelişmeler yaşanır. Hatta bir yanlışın doğru kabul edilmesinin sonucu olarak bambaşka bir gerçeğe ulaşılabilir. Yani bilimin temelinde dışaçekim akıl yürütme yönteminin olduğunu söylemek gerçekten de mümkün.
Analoji nedir?
Analoji; tümdengelim, tümevarım ve dışaçekim gibi tüm akıl yürütme yöntemlerinin zaman zaman bir arada kullanılabildiği akıl yürütme yöntemlerinden bir tanesidir. Diğer akıl yürütme yöntemleri gibi var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır ancak diğerlerinden farklı olarak odak noktası iki şey arasındaki benzerliktir. Genele değil, ikili arasındaki benzerliklere odaklanır.
Analoji örnekleri:
Analoji akıl yürütme yöntemi çoğu zaman uzay gibi bilinmezlerle dolu bir alanda çalışan bilim insanları tarafından uygulanır. Örneğin, Dünya’da atmosfer vardır ve canlı hayat vardır. Mars’ta atmosfer var. Öyleyse Mars’ta da canlı hayat vardır. Bu tür bir akıl yürütme ile bazı ön kabuller uygulanır ve incelemeler bu şekilde yapılır. Amaç kesin bir sonuca ulaşmak değil, yalnızca ihtimalleri göz önüne almaktır.
Günlük hayatta da analoji örnekleri görüyoruz. Örneğin Aslan Ahmet ya da melek gibi kadın dediğimiz zaman aslan ile Ahmet ve melek ile o kadın arasındaki özelliklerin ne kadar benzer olduğundan bahsediyoruz. Örneğin ormanda dolaşırken bir meyve gördünüz ve onun daha önce gördüğünüz bir meyveye benzediğini düşündünüz. Daha önce gördüğünüz meyvenin zararsız olduğunu bildiğiniz için yeni gördüğünüz meyvenin de zararsız olduğu ön kabulu ile onu yersiniz. Bu tür örnekleri çoğaltmak mümkün.
Elimizdeki sınırlı bilgiler üzerinden bilinmezi çözmemize yardımcı olan tümdengelim, tümevarım, dışaçekim ve analoji gibi akıl yürütme kavramları nelerdir sorusunu yanıtlayarak bu yöntemleri daha iyi anlayabileceğiniz örnekleri paylaştık. Konu hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
