Türkçenin zengin ve çeşitli dil yapısını anlamak için temel anahtarlardan biri olan ses olaylarının birden fazla olması ise öğrencilerin zorlanmasına neden olabiliyor. Eğer bu zamana kadar tam olarak anlamadıysanız veya hâlâ karıştırıyorsanız verdiğimiz ses olayları örnekleri ve konu anlatımı ile kısa sürede konuyu kavrayacaksınız.
“Türkçedeki ses olayları nelerdir?” diye araştıran, öğrenmek isteyen varsa sizi böyle alalım. Ders başlıyor.
Türkçedeki ses olayları nelerdir?
- Ünlü daralması
- Ünlü düşmesi
- Ünsüz düşmesi
- Ünsüz türemesi
- Ünlü türemesi
- Ünsüz yumuşaması
- Ünsüz uyumu (ünsüz benzeşmesi, ünsüz Sertleşmesi)
- Kaynaştırma harfleri
Ünlü daralması ve örnekleri:
a, e ile biten fiillerin şimdiki zaman çekimindeki yazımında a ünlüsü ı; e ünlüsü i, ü olur.
- başlıyor / başla-yor
- bekliyor / bekle-yor
- oynuyor / oyna-yor
- doymuyor / doyma-yor
- izliyor / izle-yor
- diyor / de-yor
- gelmiyor / gelme-yor
- gözlüyor / gözle-yor
a, e ile biten ve birden çok heceli fiillerin ünlüyle başlayan ek alması durumunda a, e ünlülerinde daralma görülür. Ancak bunlar söyleyişte geçerli olup yazıya geçmez.
- başlayan
- yaşayacak
- atlayarak
- saklayalı
- atmayalım
- gelmeyen
- izlemeyecek
- gitmeyerek
- gizleyeli
- besleyelim
Ancak “demek” ve “yemek” fiillerinin söyleyişindeki i ünlüsü yazıya da geçer.
- diyen
- diyerek
- diyecek
- diyelim
- diye
- yiyen
- yiyerek
- yiyecek
- yiyelim
- yiye
- yiyince
- yiyip
Ünlü düşmesi ve örnekleri:
Ünlü düşmesi, Türk dilinde önemli bir yerdedir. Sözlüğe baktığımızda ön, orta ve son seste bazı ünlülerin düştüğünü görebilirsiniz. Ünlü düşmesini farklı gruplarda incelersek daha doğru olacak.
İki heceli bazı kelimelerin ünlü ile başlayan ek alması, ikinci hecelerdeki dar ünlülerin (ı, i, u, ü) düşmesine neden olur.
- ağız / ağzı
- alın / alnı
- bağır / bağrım
- beniz / benzi
- beyin / beynimiz
- boyun / boynu
- böğür / böğrüm
- burun / burnu
- fikir / fikrimiz
- geniz / genzi
- göğüs / göğsün
- gönül / gönlünüz
- karın / karnı
- oğul / oğlu
- omuz / omzu
- çevir- / çevril-
- devir- / devril-
Yukarıdaki gibi orta hecedeki dar ünlü düşümüne dahil kelimelerle ikilemeler yapılırsa dar ünlü düşmez.
- ağız ağıza
- burun buruna
- koyun koyuna (yatmak)
- omuz omuza
- devirden devire
- nesilden nesile
- oğuldan oğula
İçeri, şura, yukarı gibi sözler de ek aldıklarında sondaki ünlü düşmez.
- içerde değil içeride
- dışardan değil dışarıdan
- ilerde değil ileride
- şurda değil şurada
- burda değil burada
- orda değil orada
- yukarda değil yukarıda
- aşağda değil aşağıda
Bazı birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi görülür.
- kahve+altı / kahvaltı
- kayın+ana / kaynana
- şükür etmek / şükretmek
- kayıp etmek / kaybetmek
- güllü aş / güllaç
- ne asıl / nasıl
Bazı kelimeler yapım eki aldığında ünlü düşmesi olur.
- oyun-a / oyna
- ileri-le / ilerle
“ile” bağlacı / edatı, bağlandığı cümlede ünlü düşmesine neden olabilir.
- sevgisi ile / sevgisiyle
- kedisi ile / kedisiyle
- kalem ile / kalemle
Ünsüz düşmesi ve örnekleri:
Ünsüz düşmesi, söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g, h, n, l, r, y, z) nedeniyle ünsüz harfin düşmesidir. Sözü kestirmeden ifade etmek ve kolaya kaçmak için de bazı kelimelerde ünsüz düşmesi olur.
- çabuk-cak / çabucak
- sıcak-cık / sıcacık
- minik-cik / minicik
- ufak-cık / ufacık
- büyük-cek / büyücek
- bir daha/ bi daha
- geliyor / geliyor
- ast teğmen / asteğmen
Ünsüz türemesi ve örnekleri:
Bazı kelimeler Arapçadan dilimize girdi ve özgün biçimlerinde aslında sonunda ikiz ünsüz bulunuyordu. Türkçede ise bu kelimeler tek ünsüzle kullanılır. Ancak bu kelimelere ünlüyle başlayan ek ya da yardımcı eylem gelirse özgün biçimlerine geri dönerler ve ikiz ünsüzle telaffuz edilir.
- hak / hakkı
- his / hissi
- ret / reddi
- şer / şerri
- tıp / tıbbı
- zam / zammı
- zan / zannı
- af / affetmek, affediliş
- his / hissetmek
- zan / zannetmek
Ünlü türemesi ve örnekleri:
Türkçedeki özellikle yabancı kelimelerin başına veya ortasına bazı ünlüler gelir. Ünlü türemesinin sebebi, ses dizimine uymayan yapıların giderilmesidir.
- bir-cik / biricik
- genç-cik / gencecik
- dar-cık / daracık
- az-cık / azıcık
- sapsağlam / sapasağlam
- güpgündüz / güpegündüz
- düpdüz / düpedüz
Ünsüz yumuşaması ve örnekleri:
Çok heceli kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında sondaki p, ç, t, k ünsüz harfleri yumuşar ve b, c, d, ğ’ye dönüşür.
- kelep / kelebi
- ağaç / ağacı
- kazanç / kazancı
- geçit / geçidi
- kanat / kanadı
- başak / başağı
- bıçak / bıçağı
- dolap / dolabı
- burç / burcu
- kilit / kilide
Birden fazla hece olmasına rağmen sonundaki ünsüzleri yumuşamayan bazı kelimeler de var.
- anıt / anıtı
- bulut / bulutu
- kanıt / kanıtı
- ölçüt / ölçütü
Eğer tek heceli kelimelerin sonunda p, ç, t, k ünsüzleri bulunuyorsa da iki ünlü arasındaki bu harfler korunur.
- ak / akı
- ek / eki
- göç / göçü
- kaç / kaçıncı
- saç / saçı
- suç / suçu
Tek heceli olsa bile sonundaki ünsüzü yumuşayan kelimeler de var.
- but / budu
- gök / göğü
- dip / dibi
- kurt / kurdu
- yurt / yurdu
Bazı alıntı kelimelerde yumuşama olmaz.
- ahlak / ahlaka
- cumhuriyet / cumhuriyete
- evrak /evraka
- hukuk / hukuku
- sepet / sepeti
- tank / tankı
Özel isimleri yazarken sert ünsüz ile bitip ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşama kuralına uyulmaz.
- Faruk’u
- Uşak’a
Ünsüz uyumu (ünsüz benzeşmesi, ünsüz sertleşmesi) ve örnekleri:
“Fıstıkçı şahap” kuralı dersek sanırım ne demek istediğimizi anlayacaksınız. Türkçede sert ünsüzle yani p, ç, t, k, f, s, ş, h harfleri ile biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır. C, d, g harfleri ç, t, k’ye dönüşür ve sertleşir. Hac, şad, yâd gibi bazı kelimeler ise bu örnek dışında kalır.
- kitap / kitabı
- cilt / cildi
- sebep / sebebi
- metot / metodu
- ahenk / ahengi
- renk / rengi
Kaynaştırma harfleri ve örnekleri:
Türkçe kelimelerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bunun için de ya ünlülerden biri düşer ya da araya kaynaştırma ünsüzü gelir. Türkçede aslında kaynaştırma ünsüzü “y” olsa da s, n, ş harfleri de bu görev için kullanılır.
- kapı(y)a
- tahta(y)ı
- elbise(y)e
- boya(y)acak
- besle(y)ecek
- gözle(y)en
- ağla(y)ınca
- oku(y)uş
- dinle(y)iş
- baba(y)ım
- özle(y)ip
- çanta(s)ı
- anne(s)i
- evdeki(n)i
- o(n)suz
- amca(s)ı(n)ın
- yedi(ş)er
Tüm bunlar kafanızı karıştırıyor gibi dursa da aslında bol bol kullanarak ve bu esnada kontrol ederek konulara hakim olmak mümkün. Düzgün yazı yazmak isteyenler sözlükten faydalanabileceği gibi özellikle öğrenciler sık sık test çözerek ve tekrar yaparak da konuyu pekiştirebilir.
Türkçedeki ses olayları konu anlatımı içeriğimizi okuyana kadar bilmediğiniz bir örnek var mıydı? Yorumlara bekliyoruz.
Türkçe ile ilgili dikkatinizi çekebilecek diğer içeriklerimiz:
