Türkiye'de ve dünyada geçtiğimiz bir yıl içerisinde petrol fiyatlarında ciddi bir yükseliş yaşandı. Bildiğiniz üzere Rusya - Ukrayna savaşı bir enerji krizi yarattı. Bu konuda yaşanan her gelişme, petrol fiyatlarını da doğrudan etkiledi.
Hatta uzunca süredir neredeyse her gün bir akaryakıt zammı ya da indirimi haberi görüyoruz. Çünkü petrol fiyatları sürekli dalgalanıyor. Öyle ki geçtiğimiz Haziran ayında varil fiyatı 112 doları gören brent petrol fiyatı bugün itibarıyla 81,25 dolara düşmüş durumda.
Ülkemizde de fiyatlar sürekli dalgalanıyor ama…
Maalesef bu dalgalanmanın boyutu, brent petrol fiyatıyla aynı oranda olmuyor. Yukarıda verdiğimiz örnek üzerinden ilerleyerek açıklayalım;
Haziran ayında brent petrol fiyatının 112 doları gördüğünden bahsetmiştik. Şimdi ise 81 dolar olduğunu söyledik. Peki bu iki tarihte ülkemizde benzin ve motorin fiyatları ne durumdaymış birlikte bakalım.
- 8 Haziran 2022 brent petrol fiyatı: 112,29 dolar/ İstanbul motorin litre fiyatı: 25,94 TL/ İstanbul benzin litre fiyatı: 26,24 TL
- 16 Aralık 2022 brent petrol fiyatı: 81,25 dolar/ İstanbul motorin fiyatı: 21,10 TL/ İstanbul benzin fiyatı: 18,51 TL (Fiyatlara bu gece itibarı ile zam bekleniyor.)
Görüldüğü üzere brent petrol fiyatındaki 30 dolarlık düşüşe rağmen benzin ve motorin fiyatlarındaki düşüş 5 lira ile 8 lira seviyesinde.
Akla gelen ilk seçenekle başlayalım; kur etkeni
8 Haziran'da dolar kuru 16,90 TL seviyesindeydi. 16 Aralık'a geldiğimizde ise 18,65 TL seviyesine yükselmiş durumda. Haliyle brent petrol fiyatlarında dolar bazında yaşanan düşüş bize aynen etki edemiyor.
Fakat kurdaki yaklaşık iki liralık artış, aradaki farkın bu kadar fazla oluşunu yine de tek başına açıklayamıyor. Peki başka ne gibi gerekçeler olabilir?
Türkiye'de benzin ve motorin fiyatlarının nasıl hesaplandığına bakalım
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu'nun Petrol ve LPG Piyasası Fiyatlandırma Raporu'na göre ülkemizde benzin ve motorin fiyatlandırması şu formülle hesaplanıyor;
- Ürün fiyatı + Toptancı marjı + Gelir payı + Dağıtıcı ve bayi marjı toplamı + Toplam vergi = Nihai satış fiyatı
Fakat bu formülde neredeyse hiçbir birim sabit değil. Toptancı marjı, dağıtıcı ve bayi marjı ve vergiler sürekli değişiyor. Üstelik bu değişim standart bir doğrusallıkla ilerlemiyor. Ürün fiyatının arttığı bir ayda, dağıtıcı ve bayi marjı toplamı düşerken toptancı marjı artabiliyor…
Aşağıdaki iki tabloda göreceğiniz üzere bir önceki ve bir sonraki ay arasında tüm birimlerde doğrusal olmayan değişimler var
*Tablolar EPDK'nın Petrol ve LPG Piyasası Fiyatlandırma Haziran ve Ekim raporlarından alınmıştır.
Ürün fiyatının daha yüksek olduğu Haziran döneminde vergi ve gelir payı %24,60 olarak hesaplanmış
EPDK'nin notu: Haziran ayında ortalama olarak 27,103 TL/lt düzeyindeki 95 oktan kurşunsuz benzin nihai litre fiyatının %24,60’lık kısmının vergi ve gelir payı, %66,22’lik kısmının ürün maliyeti ve %9,18’lik kısmının ise piyasada faaliyet gösteren şirketlerin brüt kâr marjından oluştuğu görülmektedir.
Ürün fiyatının daha düşük olduğu Ekim döneminde ise vergi ve gelir payı %27,67'ye yükselmiş
EPDK'nin notu: Ekim ayında ortalama olarak 20,412 TL/lt düzeyindeki 95 oktan kurşunsuz benzin nihai litre fiyatının %27,67’lik kısmının vergi ve gelir payı, %62,51’lik kısmının ürün maliyeti ve %9,82’lik kısmının ise piyasada faaliyet gösteren şirketlerin brüt kâr marjından oluştuğu görülmektedir.
Benzin ve motorinde vergi oranları ne durumda? Oran değişimi nasıl açıklanabilir?
Benzin ve motorinde sabit %18 KDV var. Ancak ÖTV için sabit bir vergi oranı ile ilerlenmiyor. Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından yayımlanan Özel Tüketim Vergisi Tutarları ve Oranları listesine göre benzinde ÖTV 2,68 TL seviyesinde, motorinde ise bu rakam 2,05 TL.
Fakat ÖTV miktarı Cumhurbaşkanlığı kararı ile anlık olarak düzenlenebiliyor. Kimi durumlarda indirim oranı kadar ÖTV artışı gerçekleştirildiği için indirimlerin pompa fiyatlarına hiç yansımadığı senaryolar bile yaşanabiliyor.
Sonuç olarak…
Ülkemizde akaryakıt fiyatları hem kurdan, hem vergilerden hem de şirketlerin kâr marjlarından etkileniyor. Bu da yalnızca brent petrol fiyatına bağlı olmayan akaryakıt fiyatlarının yaşanan düşüş sonrası aynı oranda düşmemesine yol açıyor.
Kaynaklar: Gelir İdaresi Başkanlığı, EPDK Petrol ve LPG Piyasası Fiyatlandırma Raporu - Haziran, EPDK Petrol ve LPG Piyasası Fiyatlandırma Raporu - Ekim, Bloomberg Brent Petrol Fiyat Grafiği, Bloomberg Dolar Kuru Grafiği
