Evrim teorisinin temel taşlarından olan doğal seçilim hâlâ tartışılan bir konu. Temel olarak, çevresel etmenler sonucu en güçlü türlerin ayakta kaldığı bir düzen olarak kabul ediliyor. Yapay seçilim ise tamamen insan ya da insan kaynaklı diğer etmenler nedeniyle oluşan bitki ve hayvanların var olması anlamına geliyor. Biyoloji alanında, her geçen gün yeni bir gelişme yaşanması sonucu yapay seçilim örnekleri giderek artıyor ve günlük hayatta karşımıza çıkıyor.
Yapay seçilim kısaca nedir sorusunun herkes tarafından anlaşılır bir yanıtı var. Ancak bu seçilim süreci için yapılan işlemler, yalnızca işin uzmanları tarafından anlaşılan bir süreç. Günlük hayatın her alanında karşımıza yapay seçilim sonucu üretilmiş türler var. İnsanlığa daha iyi bir beslenme ve yaşam sunmak için geliştirilen yapay seçilim örnekleri oldukça şaşırtıcı olabiliyorlar.
Aşağıda, 17. yüzyıldaki bir karpuzun nasıl olduğunu görüyorsunuz:
Yapay seçilim öncesi karpuzların neye benzediğini Giovanni Stanchi isimli ressamın 17. yüzyılda yaptığı bir resimde görebiliyoruz. Bol çekirdekli, içinde boşluklar olan ve bildiğimiz anlamdaki karpuzu yalnızca andıran bu karpuzlar uzun zamandır hayatımızda yer almıyorlar. Eski karpuzların yetişkinlik döneminde sahip oldukları çekirdeklerin, günümüz karpuz çekirdeklerinden çok daha büyük ve sert olduğu görülüyor.
Modern karpuz diyebileceğimiz yapay seçilim ile üretilen günümüz karpuzları ise bildiğimiz gibi neredeyse çekirdeksiz, etli ve sulu meyvelerdir. Özellikle son yıllarda yapılan çalışmalar ile artık kelek ya da çekirdekli karpuz görmek oldukça zor. Yalnızca birkaç yüzyılda karpuzda yaşanan değişimin tek nedeni yapay seçilimdir.
10 bin yıl önceki muzların çekirdekleri vardı, aşağıda temsili olarak üretilen bir muzu görüyoruz:
Muz, özellikle ülkemizde ancak son 20 yılda kolay ulaşılır bir meyve haline gelmiş olsa da ilk muzların günümüzden yaklaşık 10 bin yıl önce, bugün adı Papua Yeni Gine olan bölgede yetiştirildiği düşünülüyor. Eski muzların bildiğimiz muzlar ile arasında büyük fark var. En dikkat çeken nokta ise içinde bulunan büyük ve sert çekirdekler.
Modern muz diyebileceğimiz yapay seçilim ile üretilen günümüz muzları ise yerken ya da doğrarken bile gözle görülmeyecek ya da hissedilmeyecek kadar küçük ve yumuşak çekirdeklere sahipler. Üstelik günümüz muzları, herhangi bir alet olmadan kabuğu kolayca soyulacak şekilde hayatımızda lezzetli bir yer edindiler.
Patlıcanlar sadece mor renkli değillerdi. Aşağıda sarı ve dikenli bir patlıcan türünü görüyorsunuz:
Patlıcan tarihinin, en az insanlık tarihi kadar uzun ve eski bir geçmişi var. Ancak yabani patlıcan diyebileceğimiz eski patlıcanlar günümüz patlıacanlarından farklı olarak beyaz, mavi, sarı ve mor gibi pek çok farklı renkte karşımıza çıkıyorlardı. Ayrıca bazı yabani patlıcan türlerinin bitki gövdesine bağlı sap kısmında büyük dikenler olduğu biliniyor.
Moden patlıcan diyebileceğimiz yapay seçilim ile üretilen günümüz patlıcanları ise genel olarak Çin’de yetiştirilen ilkel akrabalarına hiç benzemiyorlar. Dikenler yerini küçük tüylere, garip renkler yerini siyahımsı bir mora ve her biri farklı olan şekiller yerini yemek için en uygun kıvrımlara bırakmış durumda. Çekirdek durumu ise tüm yapay seçilim ürünlerinde olduğu gibi küçük ve yumuşak.
10. yüzyılda havuçlar aşağıdaki gibi renksizdi:
Yabani havuç diyebileceğimiz eski havuçların ilk kez 10. yüzyılda günümüz İran ve Küçük Asya bölgesinde yetiştirildiği biliniyor. Ancak ilk havuçlar ne turuncu ne de güzel görünümlüydüler. İlkel havuç genel olarak beyaz ve mor renge sahipti. Üstelik üzerinde çatallı görünüme sahip pek çok kök uzantısı da bulunuyordu.
Modern havuç diyebileceğimiz yapay seçilim ile üretilen günümüz havuçları ise sevimli ve turuncu bir renge sahipler. Üstelik çirkin ve yemeyi zorlaştıran çatallı görünüme sahip köklerin yerini kıldan daha ince olan beyaz kökler almış durumda. Seçici yetiştirme sonucu günümüz havuçları iki yılda bir çiçek vererek daha verimli bir üretim sürecinin parçası haline geldiler.
Mısırlar, 9 bin yıl önce aşağıdaki gibiydi:
Mısır, Amerika kıtasına özgü bir sebzedir ve günümüzde bildiğimiz anlamdaki mısır türü Kuzey Amerika’ya özgü. tatlı mısır türüdür. İlk kez milattan önce 7 bin yılında evcilleştirilerek insan tarafından tarım ürünü olarak kullanılan mısır, daha çok taze fasulyeye benziyor ve içindeki mısır tanelerinin son derece sert olduğu söyleniyor.
Modern mısır diyebileceğimiz yapay seçilim ile üretilen günümüz mısırları ise 9 bin yıl önceki atalarından bin kat daha büyükler. Kolayca büyüyüp geliştikleri gibi kabukları da tek hamlede soyuluyor. Yabani mısırdaki şeker oranı 1,9’du, günümüz mısırının şeker oranı ise 6,6’dır. Mısırdaki bu büyük gelişme 15. yüzyılda Avrupalıların mısır yetiştirmesi ile başlamıştır.
Şeftalilerin çekirdekleri büyük, tatları da biraz tuzlu gibi olurdu:
Günümüzün tüylü, etli, sulu şeftalilerinin atası olan ilkel şeftalilerin bir kiraz boyutunda, oldukça etsiz ve biraz da tuzlu bir tada sahip olduğunu bilmek gerçekten şaşırtıcı. İlk kez milattan önce 4 bin yılında Çin’de tatlı olanları yayınlaştırılan, insan tarafından tarım ürünü olarak kullanılan şeftali, büyük çekirdeğe sahip küçük bir meyveydi.
Modern şeftali diyebileceğimiz yapay seçilim ile üretilen günümüz şeftalileri ise binlerce yıllık uğraş sonucu neredeyse yumruk kadar, etli, sulu ve tatlı bir hale geldiler. Günümüz şeftalileri atalarından 64 kat daha büyük, yüzde 27 daha sulu ve yüzde 4 daha tatlı durumdalar. İlerleyen zamanlarda şeftalilerin çekirdeklerinin daha da küçültüleceği tahmin ediliyor.
Yapay seçilim ve genetiği değiştirilmiş gıda gibi tanımlar kulağa biraz itici gelse bile aslında insanlık tarihi kadar uzun süredir zaten bitki ve hayvanların genetiği ile oynuyoruz. Doğanın dengesini bozacak farkli kimyasallara bulaşmadan böyle küçük yapay seçilimler kulağa o kadar da kötü gelmiyor.
Yapay seçilim nedir?
Yapay seçilim, mikroorganizmaların en iyi genlerinin alınarak üretilmesi ve bu iyi özellikleri nesil nesile aktaran bitki ve hayvan türlerinin yaratım sürecidir. Bitkilerde seçici yetiştirme olarak adlandırılan yapay seçilim sonucunda, en verimli türlerin hayatta kalması ve nesilden nesile bu güçlü genlerin aktarılarak verimsiz türlerin ortadan kaldırılması hedeflenir.
Yapay seçilim ile doğal seçilim arasındaki en temel fark insan faktörüdür. Doğal seçilimde çevresel faktörlere dayanamayan güçsüz türler ortadan yok olurken, yapay seçilimde insan için verimsiz olan türler ortadan kalkar ya da daha verimli olacak şekilde, genetiği üzerinde değişiklikler yapılır.
