Kabul edelim; zarf, sıfat, isim, özne, yüklem, tümleç ve benzeri terimler dilbilgisi dersi sırasında ve sınavlarda karşımıza çıktığında pek de keyifli değildir. Ancak ezberci eğitim sistemini ya da anlamsız sınavları bir kenara bıraktığımız zaman bu tür terimlerin aslında dilimizin zenginliğini ifade ettiğini anlarız. Belirteç olarak da adlandırılan zarf, doğru kullanıldığı zaman bir cümleye benzersiz bir anlam kazandırabilir.
Zarfın diğer adı belirteçtir. Bu isim bile aslında kullanılan sözcüğün görevinin ne olduğunu açık bir şekilde dile getiriyor; belirtme görevi. Yani zarf olarak kullanılan sözcük, birlikte kullanıldığı fiile değer katıyor ve böylece sıradan bir fiil olmaktan çıkararak hem fiile hem de cümleye benzersiz bir anlam katıyor. Gelin belirteç olarak da adlandırılan zarf nedir, türleri nelerdir gibi merak edilen soruları anlaşılır örnekler üzerinden inceleyelim.
Zarf (belirteç) nedir?
Fiilleri, fiilimsileri, sıfatları ya da kendi türündeki diğer zarfları durum, zaman, miktar ve yer gibi değerler bakımından niteleyen sözcükler zarf ya da diğer adıyla belirteçtir. Zarf, çoğu zaman yüklem olan fiili nitelediği için cümle anlamı için son derece önemlidir. Söz konusu fiile ya da fiilimsilere sorulacak sorular ile zarf bulunur.
Türkçede zarf ne işe yarar?
Zarflar fiilleri nitelerler, bunu anladık ama nasıl? Bir örnek üzerinden gidelim; arkadaşınız sizi aradı ve ne yaptığınızı sordu. Ona cevap olarak ‘yürüyorum’ dediniz. Tek başına kullanılan ‘yürüyorum’ fiili, diyalog için değerli bir cümle değildir çünkü arkadaşınız sizi bekliyor ve geç kalmışsınız. ‘hızlı yürüyorum’ dediğiniz zaman ise ortaya daha anlamlı bir cümle çıkar ve karşı taraf anlar ki bu cümleyi kuran kişi geç kaldığının farkında ve bunun için bir şey yapıyor.
Bu basit örneği çoğaltmak mümkün. Sonuç olarak değerlendirirsek bir zarf, cümleye benzersiz bir anlam katar. Zarf olmadan kurulan bir cümle çoğu zaman aktarmak istediği değerli anlama sahip değildir. Tıpkı sıfatlar gibi. ‘hava’ kelimesi, tek başına oldukça anlamsız bir sözcüktür ancak ‘sıcak hava’ dediğiniz anda işler biraz daha anlamlı hale gelir.
Zarf nasıl bulunur?
Zarfların fiilleri, fiilimsileri, sıfatları ya da kendi türündeki diğer zarfları durum, zaman, miktar ve yer bakımından nitelediğini söylemiştik. Bu değerlerin neler olduğunu yani zarfı bulmak için nitelenen fiile bazı sorular sormak gerekir. Türüne göre değişse de zarfı bulmak için fiile, fiilimsiye, sıfata ya da zarfa şu sorulardan birini sormak gerekir;
- Nasıl?
- Niye?
- Neden?
- Niçin?
- Ne zaman?
- Nereye?
- Ne kadar?
Zarf çeşitleri nelerdir?
- Durum zarfı
- Zaman zarfı
- Yer - yön zarfı
- Miktar zarfı
- Soru zarfı
Durum zarfı özellikleri:
Nitelediği fiilin, fiilimsinin, sıfatın ya da zarfın nasıl yapıldığını ifade eden zarflar, durum zarfı olarak adlandırılır. Durum zarfları kesinlik, yineleme, olasılık ve neden gibi anlamları da sunar. Fiile sorulan nasıl, niye, niçin, neden gibi sorularla durum zarfı bulunur. Yaygın olarak kullanılan bazı durum zarfları şunlardır;
- Hızlı
- Hızla
- Tek tek
- İyice
- Sora sora
- Geze geze
- Böyle
- Şöyle
Durum zarfı örnekleri;
- Onlara insanca davranalım.
- Oraya asla gitmeyeceğim.
- Yaşlı adam bakımsızlıktan öldü.
- Yarışmaya tekrar katıldı.
- Yerleri iyice temizledim.
- Hız limitine rağmen otomobili çok hızlı kullanıyordu.
- Onu azarlamak yerine güzellikle anlatabilirsiniz.
Zaman zarfı özellikleri:
Nitelediği fiilin, fiilimsinin, sıfatın ya da zarfın yapılma zamanını ifade eden zarflar, zaman zarfı olarak adlandırılır.. Fiile sorulan ne zaman sorusu ile zaman zarfı bulunur. Yaygın olarak kullanılan bazı zaman zarfları şunlardır;
- Dün
- Bugün
- Yarın
- Akşam
- Kışın
- Geceleyin
- İlkin
- Şimdilik
- Yine
- Demin
- Daha
- Hâlâ
- Henüz
- Derhal
- Bazen
Zaman zarfı örnekleri;
- Sabahları binlerce kuş öter.
- Beni yarın aramalısın.
- Çocuk bugün hastalandı.
- Akşam mangal yakarız.
- Bu işi gündüz yapalım.
- Annem ve babam henüz gelmedi.
- Yarın akşam hep birlikte sinemaya gideceğiz.
Yer - yön zarfı özellikleri:
Nitelediği fiilin, fiilimsinin, sıfatın ya da zarfın yönelme durumlarını ifade eden zarflar, yer - yön zarfı olarak adlandırılır. Yer - yön zarfları, herhangi bir çekim eki almamış halde kullanılırlar. Çekim eki almış yer - yön zarfları isim olmuş demektir. Fiile sorulan nereye sorusu ile yer - yön zarfı bulunur. Yaygın olarak kullanılan bazı yer - yön zarfları şunlardır;
- İçeri
- Dışarı
- Aşağı
- Yukarı
- İleri
- Geri
- Öte
- Beri
Yer - yön zarfı örnekleri;
- Biraz dışarı çık.
- İçeri girip ona bağırdı.
- Aşağı iniyorum.
- Elindekini yukarı at.
- Geri dönmek için bir yol bulalım.
- Biraz ileri gidin lütfen
- Onu yukarı çıkarmak için bütün gücünü kullanmalısın.
Miktar zarfı özellikleri:
Nitelediği fiilin, fiilimsinin, sıfatın ya da zarfın miktar ve ölçü durumunu ifade eden zarflar, miktar zarfı olarak adlandırılır. Miktar zarfları sayı, eşitlik, karşılaştırma, üstünlük, aşırılık ve derecelendirme gibi anlamlar da sunar. Fiile sorulan ne kadar sorusu ile miktar zarfı bulunur. Yaygın olarak kullanılan bazı miktar zarfları şunlardır;
- Az
- Azıcık
- Çok
- Daha çok
- Çokça
- Kadar
- Bu kadar
- Biraz
- Oldukça
- Pek
- Pek çok
- En
- En çok
- Fazla
- Epeyce
- Denli
Miktar zarfı örnekleri;
- Çok çalışarak sınavı kazandı.
- Bu saate kadar epeyce yol aldık.
- Oldukça büyük bir evde oturuyorum.
- Az konuş, çok dinle.
- Biraz beklersen gelecek.
- Onun oğlu pek sevimli birine benziyor.
- Fazla televizyon izlemek gözüne zarar verir.
Soru zarfı özellikleri:
Nitelediği fiilin, fiilimsinin, sıfatın ya da zarfın durum, zaman, sebep, miktar bakımından niteliğini soran ve cümleye soru anlamı kazandıran zarflar, soru zarfı olarak adlandırılır. Cevabı çünkü ile başlayan cümlelerdeki soru anlamı, soru zarfı ile sağlanmış demektir. Yaygın olarak kullanılan bazı soru zarfları şunlardır;
- Neden?
- Niye?
- Niçin?
- Nasıl?
- Ne zaman?
- Ne kadar?
Soru zarfı örnekleri;
- Buraya nasıl geldin?
- Program ne zaman başlayacak?
- Niçin uyumuyor?
- Neden olanları anlatmıyorsun?
- Onu ne kadar özledin?
- Niye en zor günümde yanımda değildin?
- Onun bahçesi niye bu kadar geniş?
Türkçenin zenginliklerini gösteren, cümleleri anlamlandıran ve en önemli dilbilgisi konularından bir tanesi olan belirteç ya da bilinen adıyla zarf nedir, türleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık ve örnekler üzerinden konu hakkında bilmeniz gereken detaylardan bahsettik.
